Hikmət Hacızadə: "Azərbaycan demokratiya okeanında ada kimi qala bilməz" (MÜSAHİBƏ/FOTOLAR)

 

- Liberalizm dünyada qalib gəlmiş fəlsəfə və ideologiyadır. Mən də sadəcə olaraq, Azərbaycanda onun təbliğatçılarından biriyəm. Bu dünyada qalib gəlmiş bir cərəyandır və hazırda da davam edir. Bizdə isə liberalizm yox, afrikanizm cərəyanı inkişaf etdi. Amma sizin kimi gəncləri görəndə başa düşürsən ki, yox inkişaf hələ davam edir. 

(Biz yenicə söhbətə başlamışdıq ki, fotoqrafımız Sultana da öz işini görürdü. Birdən Hikmət bəy tez telefonunu əlinə alıb "Bax, kadr budur. Mən bunu mütləq çəkməliyəm" deyib, fotqrafımızın şəklini çəkdi). 

- Bunlar hamsı liberalizmin nəticəsidir.

Söhbətə davam etmək üçün növbəti sualımı ünvanlayıram.

 

 

- Mən tam olaraq elə deməmişəm ki, heç kim qalmasa... Kimsə mütləq qalacaq və sözünü deyəcək. Lakin bunun da bir fəlsəfəsi var. İndi onu açıqlayacam. Biz dünyanın bir parçasıyıq. Bu mümkün deyil ki, bütün dünya demokratikləşir, gedir qabağa. Sırğa taxır, fotolar çəkir. Biz isə qalmışıq Afrika, banan, badımcan vəziyyətində. Bu mümkün deyil. Azərbaycan demokratiya okeanında təcrid olunmuş ada kimi qala bilməz. Mütləq bizə də təzyiq edib dəyişəcəklər. İkincisi ən çətin və vacibi ondan ibarətdir ki, məsələn, siz dediniz ki, ölkədə bir dənə də etirazçı qalmasa... Bu fikri bir az da qabağa aparaq. Bütün xalq sidqi ürəkdən desə ki, "mən demokratiyaya nifrət edirəm, mən köləlik istəyirəm", hətta onun da məsələsini həll ediblər. İndi beynəlxalq hüquqda və hüquq fəlsəfəsində belə bir prinsip yaranıb. Heç kəs quldarlıqda qala bilməz. Hətta özü bunu istəsə də. Bu dünyanın beynəlxalq standartı və beynəlxalq sazişlərində artıq təsbit  olunub. Bu cür sazişlərdə köləliyə qarşı mübarizə də yer tutur. Heç kəs qul ola bilməz, bunu özü istəsə də. Azərbaycan xalqı iki əlli belə bunu istəsə, mümkün deyil. 

-Mən belə hesab etmirəm. Ölkənin kiçik və ya böyük olmasının bura dəxli yoxdur. Gürcüstan bizdən böyük deyil, amma getdi qabağa. Estoniya da həmçinin. Orda bir milyon yarım adam yaşayır. Bizdən yeddi dəfə balacadır. Amma inkişaf var. O ki, qaldı iqtisadi geriləməyə o bizim öz axmaqlığımızdan irəli gəlir. Biri budur.

İkincisi, bizim gözəl iqlimimiz var və bu iqlim şəraiti bizi təmbəlləşdirir. Və işə yaramayan insanlar burda soyuqdan ölmür, əksinə daha da inkişaf edir və çoxalır. Üçüncüsü isə SSRİ yetmiş ilə bizdən azadlıq hissini alıb.

Dördüncü isə əlverişsiz geoqrafik vəziyyət. Avtoritar qonşu ölkələri... əsas da Rusiyanın avtoritar təsiri özünü göstərir. Buna həmçinin də İran da daxildir. Daha sonra Ermənistanla olan müharibə buna öz təsirini göstərib. Türkiyə isə artıq bizdən də acınacaqlı haldadır. Xəzərin o tayindakı ölkələrə isə bəzdən beşbətərdir. Demək olar ki, onlara biz işıq salırıq. Bu amillər bizim inkişafımızı ləngidir. İntəhası mən sizin kimi insanları görəndə, inanıram ki, bu inkişaf gec-tez özünü göstərəcək. Misal üçün, yağışlar başlayıb artıq, iqlim soyuyur (gülür). Belə bir teoriya var ki, pis iqlimdə demokratiya yaxşı inkişaf edir. Ona görə belə havalarda mən sevinirəm ki, biz də inkişaf edəcəyik. Amma yaxşı havada çimərliklər, dadlı yeməklər adamı təmbəlləşdirir. Etiraz etməyə bəhanə də tapa bilmirsən (gülür).

 

 

-Mənim gənclik dövrüm çox pis dönəmlərə, Sovetin vaxtına düşüb. O zamanlar da, ümumiyyətlə, səs çıxarmağa imkan heç yox idi. Həmin vaxtda sizin kimi gəlib kimsə məni heç vaxt çəkə bilməzdi və ya mən gedib bir şey haqqında fikir bildirə bilməzdim. Elə şeylər yox idi. O dövr Stalinizim, Berjnevizm dövrləri idi. Sonra Sovet hökuməti çökməyə başladığı zaman tərpəniş başladı. Nəyə görə bu gün belə süstlükdür? Bu suala cavab verə bilməyəcəm. Görünür bizimki gətirmədi. Gərək adamın bəxti gətirə. Necə Məlikməmməd quyuya hoppandığı zaman qara qoyunun üstünə düşüb, bizim millətdə həmçinin. Demokratiya tərəfində Heydər Əliyev kimi inzibatçı olsaydı, inkişaf edə bilərdik. Amma o başqa tərəfdə oldu. Bunu da nəzərə alın ki, inkişafımız çox zəif gedirdi. Demək olar ki, nə demokratik ənənəmiz var idi, nə də insanlarımız. Bir iki adam var idi. Onlardan Əbülfəz Elçibəy, bir- iki yazıçı, bir iki alim var idi, vəssalam. Bunun da üstünə Qarabağ məsələsi gəldi və bu qarışılıqda çox az qüvvə ilə ölkənin demokratları Azərbaycanın 3000 illik avtoritar tarixindən 1 il oğurlaya bildi. Bu möcüzə idi və baş tutmaya da bilərdi. Özbəkistandakı kimi də ola bilərdi, amma bizdə başqa cür oldu. O demokratları indi qınamaq yox, tərənnüm etmək lazımdır. Bu cür az qüvvə ilə heç olmasa bir il qopara bildi və indiyə kimi cəmiyyətdə bu bir ilin təsirləri var. İnkişaf isə yəqin ki, bayaq sadaladığım səbəblərə görə ləngiyir.

 

-Burda intelektuallığın təbliği getməlidir. İndi demokratların əlində təbliğat "instrumentləri" yoxdur. Hamsı hökümətin əlindədir və onlar da süstlük təbliğ edir. Amma sosial şəbəkələr var. Orda demokratlar və intellektuallar fəal olmalıdırlar. Mən yüzə qədər intellektual gənclərimizin adını çəkə bilərəm. Amma belə bir şey də var ki, onlar da ağıllanan kimi çıxıb gedirlər xarici ölkəyə. Onları da təbii ki, qınamaq olmaz. İş tapmaq olmur, bu çirkin mühitdə yaşamaq olmur. Gedənlərin də bəziləri aktiv olur, bəziləri olmur. Hələki, sosial şəbəkələr bizim əlimizdədir aktiv olmaq lazımdır. Təbii ki, demokrat da, intellektual da öz şəxsi nümunəsi ilə gənclərə təsir etməlidir.
 

 

 

-Mənim çoxlu sevimli kitablarım var. Onları bir neçə kateqoriyaya bölmək olar. Hazırda ixtisasla bağlı xüsusi kitablar oxuyuram, sosial elmlərlə bağlı. Amma indiyə kimi bədii, fəlsəfi, psixoloji demək olar ki, hər cür kitab oxumuşam. Gənclər üçün isə mütləq bir siyahı var. Məsələn, qoy onlar "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı ilə başlasınlar. Sonra qədim Yunan mifləri, Homerin "İliada və Odisseya", Servantes, Şekspir, Hüqo, Kamyu, Sartr və əlbəttə ki, rus ədəbiyyatından Tolstoy, Dostoyevski və s. siyahı çox uzundur. 

- Dostoyevski iqtidarçıdır. Belə deyək, o dostlarını satıb YAP-a üzv oldu. Ciddi deyirəm. Dostlarını satır, keçir çarın tərəfinə. Hətta çar onu öz varisi üçün müəllim təyin edir. Bir məşhur romanı var - "Şeytanlar". Həmin əsərdə o xalq üçün ağlayanları və dəyişiklik etmək istəyən insanları çox biabırçı vəziyyətdə təsvir edir. Bir də onun yarımçıq qalan bir əsəri var "Netoçka Nezvanova" o əsəri mütləq oxuyun, dediyimi anlayacaqsınız. Bu əsərdə bir mülkədar o qədər varlı idi ki, öz qullarından kamera simfonik orkestri yaratmışdı. Hərəsinə bir musiqi aləti alır. Bu Almaniyada yaşayan bir dostu ilə yazışır və onu yaratdığı orkestrı dinləməsi üçün öz sarayına dəvət edir. Alman razılaşır, amma bir azdan "Gəlmirəm, sən qulları istifadə və istismar edirsən, alçaldırsan. Mən isə quldarlığın əleyhinəyəm" deyə cavab yazır. Araşdırma göstərir ki, bu qullardan biri mülkədarın alman dostuna məktub yazır ki, bəs burda bizdən istifadə edir, qürurumuzla oynayırlar. Öz əyləncələri üçün bizi meymun yerinə qoyublar. Mülkədar da qulu yanına çağırıb deyir ki, "Sən süpürgəçi idin, amma mən sənin əlinə skripka vermişəm, səni adam etmişəm, sən axı niyə belə yazırsan"?. Və mülkədar onu azad edir və qovur, skripkaçı qul isə sonra avara həyət sürür və ölür. Dostoyevskiy bütün roman boyu mülkədarı müsbət qəhrəman olaraq qələmə verir skripkaçı qul isə nankor və avara adam kimi bizə tanıtdırır. Mən bu əsəri oxuyandan sonra Dostoyevskidən elə bil iyrəndim. 

 

-İndiki yaradıcı gənclər üçün vəziyyət çox qəlizdir. Niyə? Ona görə ki, artıq sərhədlər açıqdır və bütün dünya oxucunun ovcundadır. O hər gün o qədər şedevr görür ki, artıq Aqşin Yenisey və ya başqaları onu təmin etmir. Elə Azərbaycan telekanallarını götürək. Gün ərzində 4-ə yaxın Amerika filmi təqdim edirlər. Çoxusu da - şedevr. Bununla bizim yazıçı və ya kino rejissoru necə rəqabət aparsın. Artiq oxucular bizim yazıçıları qəbul edə bilmir. O səviyyə üçün çox güc sərf etmək lazımdır. Mən Ramiz Rövşəni, Mirzə Sakiti, Rasim Qaracanı qeyd eləyə bilərəm misal üçün... nə isə vəziyyət qəlizləşib hər yerdə dünya səviyyəli rəqabət gedir, biz də onun öhdəsindən gələ bilmirik. 

- Çox qorxuram (gülür). Mənə kimsə deyəndə ki, filankəs ailə qurub və uşaqları olub. Mən o zaman çox qorxuram ki, biri də gəldi. 

- Mən prosesi yaxından izləmirəm, amma istəyərdim ki, gənclərimiz azadlığa çıxsın. İstərdim ki, "heykəl məhbusları" azadlığa çıxsın. Azad adamlar azad olmalıdır. 

 

-Sakaşvilini mən 21-ci əsrin qəhrəmanlarından biri hesab edirəm. Ölkədə bəziləri deyir ki, özünü pis aparır, dama çıxır. Baş söhbətlərdir. Bu ölkə başı aşağı gedir, korrupsiya, oğurluq, Rusiyada bir tərəfdən. Ukrayna siyasi elitası isə heç nə etmirsiniz. O heç olmasa dama çıxıb oradan etirazını edir. Bəs siz nəsə edirsinizmi? Özləri heç nə etmir, onu da bəyənmir. Ukrayniyalı və bəzi rus intellektualların bu xoşuna gəlmədi ki, Sakaşvili özünü Çe Qevera kimi aparır. Populist çıxışlar edir.  O  Gürcüstanı sıfırdan qurdu. Özü də islahatları elmlə apardı. Burda iradədən başqa ağıl da lazım idi. Mişa da bunu bacardı. 

- Hazırda yoxdur. Amma indi onun hardasa böyüdüyünə inanıram. O sizin aranızdan çıxacaq. Bizim nəsildən bir şey çıxmadı. Siz təslim olmayın, davam edin. Elə adamlar var ki, onlara ətrafda baş verən heç nə təsir etmir: onu satdılar, döydülər, təhqir etdilər və ya sevdilər, sevmədilər o dayanmır yola davam edir! Demək istəyirəm ki, ümid yoxdursa, siz elə ümidsiz döyüşün! Hər şeydə: siyasətdə, biznesdə, geyimdə, davranışda, yeməkdə, kosmosda öz sözünüzü deməkdən qorxmayın.