Jurnalistlərdən Dilçilik İnstitutuna qarşı sərt mövqe: "Bağlamaq lazımdır" (SORĞU)

Mövzu ilə bağlı çox fikirlər səslənib, yanaşmalar müxtəlif olub. Qaynarinfo isə məsələ ilə bağlı tanınmış jurnalistlərin münasibətini öyrənib.

Bu məqsədlə onlara "Yeni orfoqrafiya lüğətinə münasibətiniz necədir" və "Bu siyahıya hansı sözlərin əlavə olunmasını istəyərdiniz" sualları ilə müraciət etdik.

 

 

"Təklifim odur ki, bizi az hərifləsinlər".

 

"Düşünürəm ki, Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasının düzəldilməsi üçün Dilçilik İnstitutu adlı böyük bir qurumun uzun illər belə ciddi-ciddi araşdırma aparmasına ehtiyac yoxdur. Çünki dilimizdə yeni sözlər yaranacaqsa, bu özlüyündən baş verəcək və həm yazılı mətbuatda, həm danışıq dilimizdə bu proses tədricən qəbul ediləcək. Amma görünür Dilçilik İnstitutu özlərinin fəaliyyətsizliyini ört-bas etmək üçün belə ideyalar ortaya atırlar. Mən bunu tamamilə mənasız hesab edirəm. Çünki onların təklif etdiyi qaydalar qəbul ediləcəksə, çox böyük çətinliklər meydana çıxacaq. Həm Azərbaycan mətbuatı, həm təhsil sistemi üçün. Onsuz da hazırki vəziyyətdə mətbuatda orfoqrafiya baxımından pərakəndəlik var. Eyni sözü hərə bir cür yazır. Məsələn, şeir, meyl sözləri bir neçə dəfə dəyişikliyə uğrayıb. Və baxırsan ki, hələ də bu dəyişiklikləri qəbul edə bilməyənlər var. Bu kimi "yeniliklər” olduqca xaos böyüyəcək. Ona görə də bu addımı tamamən yersiz hesab edirəm və təklif edirəm ki, bu kimi yersiz qərarların qarşısını almaq üçün Dilçilik İnstitutunu tamamilə bağlamaq lazımdır”. 

 

 

"Mən də düşünürəm ki, dəyişikliklərin hamısı nahaqdan olunub. İfadəmə görə bağışlayın, bir dəfə Aqil Abbas da demişdi: "Təklif edirlər ki, "eşşək” sözünü "eşək” kimi yazaq". Təsəvvür edin ki, deyirsən "eşəyi bura gətir”, bu nə dərəcədə düzgün ola bilər? Ümumiyyətlə, xalq dilini özü formalaşdırır. Ona görə də bu kimi dəyişikliklərə ehtiyac yoxdur. Və nəticə olaraq, Dilçilik İnstitutunda oturub dilimizin saflaşmasına xidmət etmirlərsə, dilimizi təsbeh kimi oyan-buyana fırladırlarsa, dövlətin büdcəsini boş-boşuna xərcləyirlərsə, bağlansalar daha yaxşı olar”. 

 

 

"Ümumiyyətlə, təklif edirəm ki, nəsə etmək istəyirlərsə, heç nə etməsinlər yetər. Çünki olunan dəyişikliklər istər təhsildə, istərsə də mətbuatda gec qəbul olunur. Qəbul olunan vaxt isə yenə nə isə dəyişdirilir. Ona görə də kim nəyi, necə bilir, elə də yazır. Amma, məsələn, "abreviatura” tipli xarici mənşəli sözləri daha asan sözlə əvəzləsələr yaxşı olar. Yoxsa "alqı-satqı”nı "alğı-satqı” kimi dəyişmək... Onda "layihə” sözünü çox adam "lahiyə” deyə tələffüz edir. Belə yanaşırıqsa, deyək ki, onu da dəyişib dediyimiz kimi yazaq? Bu düzgün deyil axı. Sözün düzgün yazılış qaydası olmalıdır. Ondansa, qoşa "yy” hərfi, ya da qoşasaitli sözlərin yazılışına düzəliş etsələr, daha yaxşı olar". 

 

 

"Dil, adətən, əsrlərlə formalaşır. Və dili formalaşdıran institut daha çox xalqdır. İnstututlar, adətən, dilin quruluşu ilə məşğul olurlar. Azərbaycan dilində çoxlu sözlər var ki, alınma sözlərdir və mən, əsasən, ərəb köklü sözlərdən iki "y"nin bir "y" ilə əvəzlənməsinin tərəfdarıyam. Çünki normal danışıqda onsuz da bir "y"dan istifadə edirik. İki "y" isə ədəbi dilimizi bir qədər ağırlaşdırır. Həmçinin, digər qoşa hərfli sözlərin bir çoxunda bir hərfin olması dilimizin qanunauyğunluğuna daha uyğundur. Əslində türk dilinin digər dillərdən əsas fərqi dilimizin daha konkret məzmunlu olmasıdır. Lakin uzun əsrlər boyu ədəbi dilimizin ərəb və fars dillərinin qanunauyğunluqları ilə formalaşması dilimizə çoxlu yükləmələr gətirib. Məncə, Azərbaycan dili hələ iyirminci əsrdə dilimizin qanunauyğunuqları ilə uyğunlaşmayan bu yükdən xilas olmalı idi. Ancaq indi də gec deyil. Əslində xalq özü öz dilini zənginləşdirməyi bacarmalıdır. Çox təəssüf ki, bizdə bir çox hallarda yabancı sözlər, hətta, o sözün mənasını belə anlamasaq da, çox tez məşhurlaşır. Yaxşı olar ki, o cür sözlərin dilimizdəki tərcüməsi, ya da məna ifadəsi tapılsın və tətbiq olunsun. Ancaq o şəkildə dilimizi həm qoruya, həm də müasir texnoloji inkişafa uyğunlaşdıra bilərik. Bunun üçün də düşünürəm ki, dilçilik institutunda terminlərin dilimizə uyğyunlaşdırılması ilə bağlı xüsusi şöbə olmalıdır. Bu şöbə hər şeydən əvvəl terminlərin dilimizə uyğunlamasını, həm də canlı dildə işlənməsini təmin etməlidir. Tutaq ki, bu şöbə virtual sözünün dilimizə uyğun olan versiyasını tapmalıdır. Çoxlu sayda, mən deyərdim ki, minlərlə belə belə sözlər var ki, orta savadlı azərbaycanlıya o sözlərin mənası tam aydın deyil. Buna baxmayaraq, o sözlərdən çox intensiv istifadə edirik. Fikrimcə, bu problemlər öz həllini tapmalıdır. Bu həm də dilimizi həddindən artıq zənginləşdirəcək. Bundan başqa, Azərbaycanın ciddi vikipediya problemi var. Hesab edirəm ki, Milli Elmlər Akademiyasında xüsusi Vikipediya İnstitutu yaradılmalıdır. Bu instituta bütün elm sahələrindən mütəxəssislər cəlb olunmalı və həmin mütəxəssislər Azərbaycanın vikipediyasın bütün sahələr üzrə ən azı 4-5 dildə ən zəngin şəkildə tərtib etməlidirlər. Bu Azərbaycanın həm tanıdılmaası, həm də informasiya savaşında uğur qazanması üçün çox önəmlidir”.