2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsinin başa çatması Cənubi Qafqaz üçün dönüş nöqtəsi ola bilərdi. Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya arasında 10 noyabr 2020-ci ildə imzalanan Üçtərəfli Bəyanat aktiv hərbi əməliyyatlara son qoydu və regional əməkdaşlıq üçün çərçivə müəyyənləşdirdi. Xüsusilə, bəyanatın 9-cu maddəsi nəqliyyat əlaqələrinin bərpasını, o cümlədən Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Ermənistanın Mehri şəhəri vasitəsilə əlaqə yaratmasını təklif edirdi.

Azərbaycan bu layihəni "Zəngəzur dəhlizi" adlandıraraq, ərazinin Qərbi Zəngəzur kimi tarixi kimliyinə istinad edir. Ermənistan isə bunu özünün Syunik vilayəti adlandırır. Dörd il keçməsinə baxmayaraq, bu baxış hələ də reallaşmayıb. Əməkdaşlıq əvəzinə, Zəngəzur dəhlizi Cənubi Qafqazda geopolitik gərginlik xəttinə çevrilib və mövcud gərginlikləri üzə çıxarıb.

Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyəti əlaqələrin bərpası potensialında gizlənir. 1990-cı illərdə Ermənistanın Azərbaycan ərazilərini işğal etməsi nəticəsində bu əlaqələr kəsilmişdi. Ermənistan ərazisindən keçən sovet dövrünə aid dəmir yolları istifadəsiz vəziyyətdə qalmış, infrastrukturun itkisi isə regional təcridi daha da dərinləşdirib.

Azərbaycan üçün bu dəhliz təkcə logistika deyil. Bu, parçalanmanı aradan qaldırmaq və Cənubi Qafqazda yeni iqtisadi inteqrasiya dövrü yaratmaq üçün bir imkandır. Bu, Türkiyənin Mərkəzi Asiyaya çıxışını asanlaşdıran Kars–Gümrü–Naxçıvan–Mehri–Bakı marşrutunun əsasını təşkil edə bilər.

Azərbaycan üçün regional əlaqələr yalnız iqtisadi prioritet deyil, həm də strateji məqsəddir. Baku–Tbilisi–Kars (BTK) dəmir yolu kimi layihələrin uğuru Azərbaycanın genişmiqyaslı təşəbbüsləri reallaşdırmaq bacarığını nümayiş etdirir. Ermənistanın davamlı müqaviməti isə alternativ marşrutlara yönəlməyə səbəb olub. İranla yeni nəqliyyat razılaşmaları buna misaldır.

Türkiyə Zəngəzur dəhlizini Avrasiya əlaqələri baxımından strateji olaraq görür. Rusiya isə bu məsələyə daha ehtiyatlı yanaşır. Moskva nəqliyyat təşəbbüslərini dəstəkləsə də, təsirini balanslaşdırmağa çalışır. İran isə Zəngəzur dəhlizinin onun tranzit rolunu azaldacağından narahatdır və buna görə də layihəyə açıq şəkildə qarşı çıxır.

Ermənistanın izolyasiyasını aradan qaldırmaq üçün Azərbaycanla əməkdaşlıq etməsi vacibdir. Zəngəzur dəhlizi kimi layihələrə qoşulmaq iqtisadi imkanlar yaratmaqla yanaşı, Ermənistanın qonşularından asılılığını azalda bilər.

Qərb ölkələrinin, xüsusən də ABŞ və Avropa İttifaqının Cənubi Qafqazdakı iştirakını balanslı və praktiki həllərə yönəltməsi regional sabitliyə töhfə verə bilər.

Zəngəzur dəhlizi həm regional əlaqələrin potensialını, həm də çağırışlarını əks etdirir. Azərbaycanın liderliyi ilə bu layihənin həyata keçirilməsi Cənubi Qafqazı Avrasiyanın əsas əlaqə nöqtəsinə çevirə bilər. Ancaq bunun üçün texniki razılaşmalardan daha çox siyasi iradə, praqmatik liderlik və bütün maraqlı tərəflərin konstruktiv iştirakı tələb olunur. Uğursuzluq isə regiondakı parçalanmanı daha da dərinləşdirə bilər.

Qaynarinfo

Dr. Robert M. Katler 30 ildən artıqdır ki, Avropa və Avrasiya regionlarında təhlükəsizlik və əməkdaşlıq mövzularında yazılar yazır. O, Karleton Universitetinin Avropa, Rusiya və Avrasiya Araşdırmaları İnstitutunda baş tədqiqatçı, həmçinin Kanada Qlobal İşlər İnstitutunun keçmiş təqaüdçüsü olub.