Fəlsəfi dildə sevgi romanı

Adətən kitabı ya bir neçə günə oxuyub bitirərəm, ya da üç-beş səhifədən o yana çəkməzsə, eləcə yarımçıq qalar. İllərdir yazıb bitirə bilmədiyim bir qovluq yarımçıq yazım olduğu kimi bir yığın oxuyub başa çıxmadığım kitab da var.

Aqşinin kitabı heç birindən deyil. 400 səhifəlik bu iri kitabı oxuyub qurtarmağım iki ayacan çəkdi.

"Tarix və tale” hər səhifəsində maraqlı hadisə gözlədiyin, cümlələrin dalınca qaçdığın birnəfəsə oxunan bədii əsər deyil. Sonu məhz bu cür oxunaqlı bədii əsər sonluğuyla bitsə də.

"Tarix və tale” fikrin dərin qatlarındakılarını tutmaq üçün bəzən cümləsini təkrar oxuduğun, bəzən abzasa, lap səhifəyə başdan bir də qayıtdığın, az qala hər sətrində karandaşla qeydlər etdiyin, səni fikir burulğanına salan, deyərdim, fəlsəfi traktatdır. Keçib gedə bilmirsən, oxumağa ara verib düşünürsən.

Son dəfə bu cür oxuduğum Rəhman Bədəlovun "Легко ли быть азербайджанцем? Диалоги с самим собой” ("Azərbaycanlı olmaq asanmı? Öz-özümlə dialoqlar”) kitabı idi.

Aqşinin belə bir roman yazdığını bilmirdim, 5 il qabaq nəşr olunduğunu kitabı alanda gördüm, ilk ağlıma gələn də bu fikir oldu: "Necə olub ki, bu neçə ildə adına heç yanda rast gəlməmişəm?”

Oxuyanda səbəbini bildim.

Bəlkə yanılıram, fikrimcə, romanın belə gözdən-qulaqdan uzaq qalma səbəbi – hər halda mənim üçün – onun fəlsəfi fikirlərlə zəngin uzun, ağır cümlələrlə yazılmasıdır. Hazırlıqsız oxucu, nə qədər kitabsevər olsa belə, onu oxumaqda çətinlik çəkəcək. Adamların kitabdan uzaq düşdüyü müasir çağda hər oxucunun allah və din, cənnət və cəhənnəm, tale və günah, ailə və cəmiyyət kimi bəşəri mövzuların fəlsəfi qatlarına enməyə hövsələsi yetmir.

Amma hazırlıqlı mütailəsevər bu ağır cümlələrin altındakı dərin fikirləri dilinin ucundaymış kimi zövq alaraq oxuyacaq, özünü xalqının tarixiylə taleyi arasındakı zaman və məkanlarda görəcək, güzgüdə görürmüş kimi. Hələ antik filosoflar sayaq monoloqları, Dostayevskinin qəhrəmanlarının söhbətləri ilə yanbayan durası dialoqları demirəm.

Roman haqda uzun danışmayacam, müəllifi haqda bircə kəlmə demək istəyirəm: Aqşin Yeniseyi dövrümüzün ciddi fikir adamlarından sayıram. Uzun illər öncəsi gözəl şeirlər müəllifi kimi tanıdığım o vaxtın gənc şairini indi hər olaya öz fəlsəfi baxışı olan düşüncə adamı kimi görürəm. Ola bilər, Bakıda çoxları, ən çox da tay-tuşları fikrimi bölüşməsin – Matfeyin "İncil”ində deyildiyi kimi: "Öz vətənində peyğəmbər olmur” – mən onu uzaq İsveçdə belə görür, belə qəbul edirəm. Elə olmasaydı mədəniyyət, incəsənət, ədəbiyyat yazılarından bağladığım "İtmiş yaddaşın şifrəsi” kitabıma ön söz yazmağı məhz ondan xahiş etməzdim.

Nəhayət, bu sabah "Tarix və tale”ni oxuyub bitirdim. Niyə "Heç kim həmişəlik ölə bilməyəcək” cümləsinin mənə Berqmanın qəhrəmanı Aqnesin "Ölmüşəm, amma yata bilmirəm” sözlərini xatırlatdığının səbəbini də bildim.

Film bəşəri sirrin – həyatın mənasını Yuxu ilə Ölüm arasında çaba verən qəhrəmanın simasında anlamağa cəhddirsə, roman həm də bütöv bir xalqın Tarix–Tale savaşında dəfələrlə ölüb-dirilmə eposudur. Hər ikisi – roman da, film də həyatın ağır üzünü göstərir, məhz buna görə film ağır baxıldığı kimi roman da ağır oxunur.

Və sonda bir söz də deyim: "Tarix və tale” romanına Azərbaycan xalqının laborator analiz cavabı da demək olar, tibbi arayış da, riyazi dilə çevirsək tərifi də, düsturu da, formulu da.

Özəlliyi isə ondadır ki, "ağır oxunan” fəlsəfi əsər oxucunu bir xeyli təsirində saxlayan bədii əsər kimi bitir, əsl sevgi romanlarında olduğu kimi.