Qaynarinfo Şəlalə Göytürk Niaqaranın müəllifi olduğu "Asif Ata - Hegelçiliyin milli improvizasiyası” adlı yazısına İşıqlı Atalının cavabını təqdim edir:

Ürəyinizdə Ata Günəşi olsun!

Şəlalə Göytürk Niaqaranın Qaynarinfo.az-dadərc etdirdiyi "Asif Ata - Hegelçiliyin milli improvizasiyası” adlı yazı ilə bağlı qənaətlərimi göndərirəm, saytda yerləşdirməyinizi xahiş edirəm.

Asif Ata - Hegelçiliyin milli improvizasiyası

Atanın Mütləqə İnam Dünyabaxışının açımı ilə bağlı çabalar yaxşıdır, ancaq bu gerçəkdir ki, hazırlıq istəyir.

Hər kəsin düşündüyünü demək haqqı var, di gəl ki, Sabah qarşısında məsuliyyət daşıdığımızı unutmayaq.

Ata konusu, Ata haqqında danışmaq ilk sırada hər bir soydaşımızdan diqqətli olmağı istəyir; bu, düşüncə əməlidir, aqibətdir. Tələsik nəsə söyləmək insanları çaşdırmaq olar...

Şəlalə xanımın sualları çoxdur, hələlik Hegellə bağlı Atanın baxışı məsələsini çözək.

Atanın ilk gənclik dönəmində Hegelə idrak eşqi ölçüsündə dərin marağı olub. Bu, onun axtarış dövrü idi. Söhbət 1952-57-ci illərdən (17-22 yaşlarında) gedir. Ata tam 5 il dünya fəlsəfəsini, mədəniyyətini, elmləri öyrənir. Danışırdı ki, Hegellə bağlı da çoxlu konspekt dəftərlərim vardı. Hətta bir ara Hegelin fəlsəfəsinə vurulduğunu da deyirdi. Ancaq Ata az sonra görür ki, bu, axtardığı deyil.

Axtardığını özü yaratmalı idi. Yaratdı da.

Atanın Fəlsəfəsi ilə Hegelin fəlsəfəsi arasında oxşarlıq axtarmaq, "tapmaq” – yanlışdır, Ata Fəlsəfəsindən xəbərsizlikdir.

"Mütləqilik” (1984) əsərində Ata yazır: "Hegelin Mütləqi nisbi göründü mənə”.

Ata ilə ruhsal təmaslarda (müsahibələrdə) o, Hegelin Mütləqini gerçəkliklə barışan, tez-tez dəyişən, təbiətə, cəmiyyətə, incəsənətə, fəlsəfəyə çevrilən Mütləq sayırdı, dəyişə-dəyişə nisbiləşdiyini - Xeyirin Şərə, Şərin Xeyirə çevrildiyini, "özünə qayıtdığını”, bu çevrilmələrin sonsuz davam etdiyini vurğulayırdı.

Asif Ata Fəlsəfəsində Mütləqlə Gerçəklik arasında təzad var. Gerçəklik Mütləqin çevrilməsi deyil, təzahürüdür. Mütləq sabitdir, təzahür qeyri-sabit.

"İnsanilik” (1996) əsərində Ata Hegellə bağlı fikirlərini yazır:

"Hegelin Dialektikası Buddanın Sansarasını xatırladır. Budda ondan çıxmağa çağırırdı; – Hegel ora düşməyə çağırır.

***

Platon Mahiyyəti Təzahürə qarşı qoyur. Bu səbəbdən də Təzahür Mahiyyətsizləşir.

Hegel Mahiyyətlə Təzahürü (Reallığı) eyniləşdirir. Bu səbəbdən də Mahiyyət Təzahürləşir.

Əslində isə Təzahürdən Üstün olan Mahiyyət Təzahürün Daxilindədir; – Təzahürə qarşı deyil; Təzahürə bərabər deyil.

***

Hegeldə Mütləq – İdraka bərabərdir əslində – yəni Zəkadır, İdeyadır.

Hegel – İdrakdan kənarda Mütləq görmür; – Zəkadan fərqli Mütləq görmür; o, Mütləqlə Mütləqi dərk edəni bərabərləşdirir.

Bu səbəbdən də Hegelin nə Mütləqi Mütləq olur, nə İdrakı İdrak; Dərk edənlə Dərk olunan eyniləşir; – İdrak Mütləq əvəzində özünü dərk edir əslində; İdrakın özündən başqa Mütləqi olmur.

***

Hegeldə Dünya müəyyənlikdən məhrumdur, o daimi keçidhakeçiddədir.

***

Dialektik Hal: Hegeldə nə tam Mütləq var, nə tam nisbi; – Mütləq-nisbi var, nisbi-Mütləq var.

Nə tam Varlıq var, nə tam şüur; Varlıq-Şüur var; Şüur-Varlıq var.

Nə tam Xeyir var, nə tam Şər; Xeyir-Şər var, Şər-Xeyir var.

***

Hegeldə Mütləq Həqiqət özünü dərk edir; – əslində Mütləq Həqiqət Mütləqi dərk edir və həmin dərk etmədə özünə çatır, özünü təsdiq edir.

***

Hegeldə Vəhdət natamlıq ifadəsidir: – Təzadlar Vəhdəti – Təzadlar natamlığıdır əslində.

***

Heraklitdə Dünya – çaydır,

Platonda – Kölgədir,

Hegeldə – Qazandır,

Mütləqçidə – Mənadır.

***

Hegeldə Dünya – Ziddiyyətlər Birliyidir.

Bu əslində Dünya Birliyini inkar eləməkdir. Çünki Ziddiyyətlər Birliyi – Formal Birlikdir.

Əslində Dünya Birliyi – Mahiyyət Birliyidir, Məna Birliyidir, Mütləqilik Birliyidir.

***

Hegel Gerçəkliyin dialektik anlağı əsasında Məntiq yaradır. Sonra Dünyanı həmin Məntiqə uyğunlaşdırır – Dialektik gerçəklik törədir.

***

Hegelin Mütləq İdeyası (Mütləq Zəkası, Mütləq Ruhu) – Allahdır – gerçəkliyə çevrilməyi bacaran.

Kant Allahdan gerçəkliyə qaçır, Hegel – Allahla gerçəkliyi birləşdirir.

***

Hegel Mahiyyətə yetən Həqiqəti – Təzədən Gerçəkliyə "yüksəldir” və bunun nəticəsində Konkret Həqiqət alınır; əslində isə bu əməliyyatda İdrak yüksəlmir, enir; – yəni Mahiyyət gerçəklik səviyyəsinə əksilir.

***

Hegeldə Konkret – Təzahürlərin özləri deyil, Vəhdətdir; bu səbəbdən də o, əslində Ümumidir.

Abstrakt – Təzahürlərin bir-birindən ayrılmasıdır; bu səbəbdən də o, əslində Ümumi deyil, Təkcədir.

Hegeldə Həqiqət konkretdir, çünki Abstraksiyadan Ümumiyə Yüksəlir.

Hegeldə Konkret sayılan – Ümumidir; Abstrakt sayılan – Təkcə.

Bu səbəbdən də Hegel "Abstrakt Həqiqət yoxdur – Həqiqət həmişə Konkretdir” deyəndə "Təkcə Həqiqət yoxdur, Həqiqət həmişə Ümumidir” deyir.

Bizdə isə bunun əksinə: "Ümumi Həqiqət yoxdur, Həqiqət həmişə Təkcədir!” – deyə şərh edirlər; Həqiqəti Zaman, Şərait, Mühit, Cəmiyyət həddinə salıblar, yoxsullaşdırıblar.

Hegeldə Ümumi – Konkretdir, bizdəkilərdə – Abstrakt.

***

Hegeldə Ümumi xüsusini rədd etmir, inkar etmir – özündə daşıyır, yaşadır; Ümumi elə Xüsusi olur – Xüsusiliyə ehtiyac qalmır.

Hegel dialektikasının ən təhlükəli cəhəti bundadır: Ümumi xüsusini əvəz edir; Xüsusi Ümumiyə çevrilir – Ümumilik total-laşır (hərtərəfləşir), Xüsusi – Müxtəlifləşir, Fərdiyyət – əksilir.

***

Hegeldə Xüsusilik – xüsusi hadisə kimi öyrənilmir, ümumi hadisə kimi öyrənilir; – Ümumilik hadisəsi kimi öyrənilir; Hegel Ümuminin xeyrinə xüsusidən keçir – Dialektik ustalıqla, məharətlə Xüsusini yaşada-yaşada öldürür.

***

Hegeldə Müxtəliflik ilə Vahidlik, Xüsusilik ilə Ümumilik arasında fərq aradan qalxır; mahiyyətcə Müxtəliflik Vahidliyə, Xüsusilik Ümumiliyə çevrilir. Əslində bu – Müxtəlifliyin, Xüsusiliyin aradan qaldırılması deməkdir.

***

Hegel Vahidlik naminə Təzadları süni surətdə birləşdirir. Onda Azadlıqla Zərurət eyniləşir: "Azadlıq – dərk olunmuş Zərurət” sayılır. Əslində isə Azadlıq – Zərurətdən üstün olmaqdır.

Mahiyyətcə, Hegel Azadlığı inkar edir; Azadlıq Zərurət növü kimi təqdim olunur.

***

Hegeldə Həqiqət – Təzadlar Birliyini ifadə edir. Nəticədə Azadlıq aradan qaldırılır; təzadlı hadisələr biri digərinə çevrilir.

***

Hegel – eklektikdir (qarışıqdır) əslində – o, həm dialektikdir, həm metafizik; həm idealistdir, həm realist; həm Mütləqçidir, həm Gerçəkçi.

Dialektika Hegelin Mütləqçiliyinə mane oldu, Mütləqçilik Dialektikasına; Hegel bütöv təlim yarada bilmədi – Dialektik Mütləqçi, Mütləqçi Dialektik oldu.

***

Dialektika dahisi sayılan Hegeldə inkişaf nisbidir – İrəliyə gediş – Geriyə qayıdışla nəticələnir – Dairəvilik Qaydası əsasında Dəyişilir gerçəklik.

Mütləqçi olmaq istəyən Hegel burada Yoxluq Fəlsəfəsindən uzaqlaşmağa çalışır; Dəyişkənlik hərcayiliyindən ayrılır; – Metafizikləşir, həm də Təliminin Müəyyənliyinə zərər gətirir; Eklektikaya (Qarışıqlığa) calanır.

***

Hegeldə Ümumi həm də Xüsusidir.

Bu, Xüsusinin inkarı deməkdir əslində.

Ümumi – Xüsusilərin Birliyidir. Cəmiyyət həmin Birlikdən uzaqdır. Cəmiyyət Ümumiliyi – Xüsusiliyə qarşıdır.

Hegel öz Məntiqində cəmiyyətçi kimi çıxış edir; bu səbəbdən də Xüsusiliyi rədd edir əslində.

Hegelin Dialektikasında Xüsusi Ümumiliyə qurban verilir.

***

Hegel – Ağılı təhlillə eyniləşdirir və beləliklə də Ağıl sadəcə Zəka vasitəsinə, hissəsinə çevrilir.

Əslində Ağılda analiz də var, sintez də, refleksiya da var – idraki nəticə...

Zəkanı Ağıldan Ruhani qüdrət ayırır.

Zəka – Mütləqçidir, Ağıl – Nisbiçi;

Zəka – Mahiyyətçidir, Ağıl – Təzahürçü;

Ağıl – Hadisəçidir, Zəka – Mənaçı;

Ağıl – natam Zəkadır, Zəka – bütöv Ağıldır.

***

Hegeldə Dünyanın əsasını Zəka təşkil edir. Hegel Dünyada Zəkadan fərqli Məna, Mahiyyət görmür.

Əslində isə Zəka Mənanın, Mahiyyətin özü deyil – onları dərk edəndir.

Hegeldə dərk olunanla dərk edən eyniləşir.

Dünya – Zəkalaşır, Zəka – Dünyalaşır.

***

Hegelin Mütləqi – Zəkadır...

Hegeldə Dünya – Mütləqləşmir; Zəka – Mütləqləşir.

Hegel Mütləqçi deyil – əslində – Zəkaçıdır.

Bu baxımdan o, Kanta yaxındır.

***

Hegelin Allahı – Zəkadır...

Hegelin Dünyası – Zəkadır.

Bu səbəbdən də Hegeldə Allahla Dünya arasında elə bir fərq yoxdur.

Bu, Dinə zidd iddiadır.

Hegelin Allahı dinə qarşıdır.

Hegelin Allahı dünyəvi Allahdır.

Hegeldə Azadlıq – dərk olunmuş Zərurətdir; – bu, Azadlığı Zərurətə bərabər saymaqdır; əslində inkar etməkdir.

Hegeldə Azadlıq Zərurətdə itir.

***

Hegeldə Dünya – Təfəkkürləşir.

Bu, Təfəkkürü yaratmır – əksildir.

Dünyanın təfəkkürü varsa – onu dərk eləmək üçün İdrak gərək deyil.

İdrakın əsas məqsədi – Fikri dərk etmək yox, Fikir vasitəsiylə Dünyanı dərk etməkdir.

Hegelin Fikirli Dünyasına – İdrak gərək deyil – çünki Dünya özü elə Fikirdir.

Fikirə çevrilmiş Dünya öz Dünyalığını – Fikirdən fərqli olmasını, müstəqilliyini itirir və onu dərk etməyə ehtiyac qalmır.

Beləliklə, Təfəkkürə yüksələn Dünya – əksilir.

***

Hegeldə fikirçilik son nəticədə fikirsizliyə gətirib çıxarır.

***

Hegelin "Zəkanın bicliyi” ideyasında böyüklərin şəxsi istəkləri, ehtirasları, niyyətləri son nəticədə Ümumi, Tarixi məqsədlərə xidmət edir.

"Tarixi Zəka” – Şəxsiyyətləri aldadır, onları özünə xidmət etməyə vadar edir.

Burada Hegel – Tarixi Şəxsiyyətləri Tarixin alətinə çevirir; Şəxsiyyətlərdə Şəxslik – yəni Özümlük, Müstəqillik qalmır; Şəxsiyyət Tarixə qərq olur; Tarix Şəxsiyyəti qəhr edir.

***

Hegelin qorxduğu, ehtiyat etdiyi bir varlıq var – Gerçəklik.

O, onunla ehtiyatlı dolanır; balacalığını üzünə vurmur; onun səviyyəsinə enir, onu daim qoruyur; artırır, uydurur.

Hegel Gerçəkliyi Hegel Mütləqçiliyini çox vaxt üstələyir; Gerçəkliyin artırılması hesabına – Mütləqilik əksilir.

Hegelin Tarixə və Tarixi Şəxsiyyətlərə aludə olması – onun nisbi Mütləqçiliyini göstərir, çünki Tarix və Tarixi Şəxsiyyətlər Mütləqilikdən uzaqdırlar...

Nisbilərdən Mütləq uydurmaq – Mütləqçi əməli deyil, nisbiçi əməlidir.

Hegeldə "Mütləq” sözü çox işlənir, ancaq əslində Mütləqilik yox dərəcəsindədir.

***

Hegeldə Tarix – Azadlıq Yoludur.

Əslində Tarix – İnsanın Cəmiyyətdən asılılığı yoludur.

Tarixin hər mərhələsində bu asılılıq bir cür olur; heç bir mərhələdə o yox olmur, daim yaşayır; mahiyyətcə Adam eyni yolu daim getməli olur”.

***

Bir məqama diqqət edək: Ata Əsərlərində - Bitiqlərində təkcə Hegellə bağlı danışmayıb. Dünyanın Ata çağınadək var olan bütün düşüncə yiyələri ilə bağlı fikrini bildirib. Hegel onlardan biridir.

Atanın Dünyabaxışını çözmək olar, ancaq inkar etmək mümkün deyil.

Yeri gəlmişkən, Atanın üslubu özünəməxsus olduğu dərəcədə çoxçalarlıdır: İnam Fəlsəfəsinin ifadəsi akademik üslubda ola bilməzdi. Baxmayaraq ki, Atanın elə Əsərləri, onunla elə Ruhsal Təmaslarım (müsahibələrim) var ki, akademizmin qəlizliyini aşır, üslubun özü üzdən (zahirən) akademizmli etkisi (təsiri) bağışlayır, ancaq bu, mütləq mahiyyət dərinliyindədir.

Atanın Fəlsəfəsi ilə dartışmaq (mübahisə etmək) – onu qəbul edənə kimi də ola bilər.

Mənim üçün bu Fəlsəfə Bəşərin üzağlığıdır.

Kimsə Atanın varlığı, Fəlsəfəsi - Mütləqə İnamı ilə fəxr etmirsə, nəfəs almırsa, özü bilər, məcburiyyət yoxdur, olmaz. Ata Fəlsəfəsi zorakı düşüncəyə qarşıdır, ancaq onu demək olar ki, bu Dünyabaxışı sanki zorla özümüzdən qırağa dışlamaqla, "eyib axtarmaqla” gerçəkdən hər birimiz itiririk.

Mütləqə İnam Dünyabaxışını qazanan bənzərsiz İnam ölçüsündə İnsanlaşır, İnsanlaşdırır.

***

Şəlalə xanım yazır, "Asif Ata olduqca təzadlı və mücərrəd düşüncəli bir şəxsdir”.

Ancaq "təzadlılığı”, "mücərrədliyi” nədədir, əsaslandırılmır...

Yazır: "Qəbahətə tapınmaq” nə deməkdir? – aydın deyil. "Ülviyyəti yanıltmaq” hansı mənanı verir? - bilinmir. "Vəhşilik bataqlığı” haradır? Ya da Erkəklik, dişilik niyə bataqlıq olsun ki? Və ilaxır”.

Gətirilən örnəklər Atanın Dünyabaxışı ölçüsüylə gerçəkliyi izahıdır.

Əsərdən bir parçanı götürüb oxucuya sual verincə sual verənin özünün aydınlaşdırmağa çaba göstərməsi yaxşı olardı.

Hazır çözüm istəyirsiniz? Buyurun, dərindən oxuyun, dönə-dönə oxuyun, düşünün.

Sözümü doğma qəbul edin...

Obrazlı düşüncə, fikri bədiyyatlı ifadə etmək qeyri-filosofluqdur?

Gerçəkdən Atanın fikirləri Vəhyin mütləq örnəkləridir.

İnam Yaradıcısı fikrini belə deməliydi.

Atadan yazan, yazmaq istəyən "Qəbahətə tapınmaq”, "Ülviyyəti yanıltmaq”, "Vəhşilik bataqlığı” və s. ifadələri özü üçün aydınlaşdıra bilər – istəsə.

Bir yandan deyirlər, Fəlsəfəmiz olsun, bir yandan da istəyirlər fikir fikir olmasın, söz olsun...

"Qəbahətə tapınmaq” - çirkin davranışlı, nöqsanlı olmaq, günaha batmaqdır.

"Ülviyyəti yanıltmaq” – İnsanın İnsanlığını aşkarlamaq yerinə heyvanlığına bac verməsidir; "Vəhşilik bataqlığı”na düşmək İnsanlıqdan uzaqlaşmaqdır, və s.

Atanın "İnsan günahkarlığı” adlı essesi yoxdur, "Mütləqə İnam” Bitiqindəki Beşlikdən – "İNAM” Əsərindən bölüm var.

Esse janrında coşğun təb, ilham var, ancaq vəhy yoxdur. Ata gəncliyində yazılarını, konkret zahirən ədəbiyyat yönlü fəlsəfi-bədii yazılarını "esse” sayırdı, sonra görüb ki, yazdıqları janrın ölçüsünə sığmır.

Atanın Əsərlərində "günah”, "iblis”, "şeytan” və s. ifadələri işlətməsi uyğundur. Onun Fəlsəfəsində İnsan amili əsasdır, aparıcıdır. Ancaq sözügedən ifadələr aşırı deyil, İnsanın gerçək durumunu anlatmaq, bundan çıxış yolunu göstərmək üçün gərəkdir.

Şəlalə xanım yazır:

"Sual: O zaman "Mütləq” nədir?

Cavab: Mütləq - İnsanlaşmadır, İnsanlaşdırmadır.

Açığı, bu cavab məni qane etmir”.

Atanın bütün Əsərləri – Bitiqləri mahiyyətcə "Mütləq nədir” sualına cavab verir. Yazar isə tələsik Atadan gətirdiyi örnəklə "qiymət vermək” istəyir.

Ata yazır: "Mütləq – bugündə nişanələriylə, əbədi Sabahda bütöv mövcudluğuyla aşkara çıxan, nisbi hadisələrin daxilində yaşayan, ancaq onlara sığmayan, onları özlərindən kənara çıxarıb özünə yaxınlaşdıran, Dünyaya, Həyata, İnsana Ali Daxili Qüvvə, İstiqamət və Meyar olan bir Qüdrətdir. Bu Qüdrəti laboratoriyalarla, riyazi hesablamalarla, elmi tədqiqatlarla dərk etmək olmaz. Çünki o ağılasığmazdır. Ağıla sığmamaq – var olmamaq deyil. Mütləq ağıla sığmır, gözlə görünmür, ancaq o var: – Dünyanın, insanın, həyatın ideala yaxınlaşmaq meylində, bugünlə sabahın təmasında, dünyanın daimi dəyişməsi, təkmilləşməsində, insanın özüylə, dünyayla, həyatla kifayətlənməməsində, daim ədalətə, həqiqətə can atmasında, idrakda, sənətdə, qəhrəmanlıqda, təbiətin sehrində. Mütləq heç vaxt tam gözə görünmür, çünki tarixə, dünyaya, həyata sığmır, gözlə görünən onun nişanələridir. Ancaq o var. Çünki dünya nisbidə dayanmır. Nisbinin nisbidən yüksəyə qalxması – Mütləqin yaşamasıdır. Bu meyilin ölməzliyi, əbədiliyi Mütləqin yaşamasıdır. Dünyanın Mütləqə yaxınlaşdırmaq istiqamətində əbədi gedişi – Mütləqin yaşamasıdır”.

Bu da gərəkli olar.

Ata yazır: "Fəlsəfənin əsas məqsədi insan ilə dünyanın əlaqəsini kəşf etməkdir. "İnsan dünyada kimdir, dünya insan üçün nədir?” Fəlsəfənin birinci sualı budur. "İnsanın Mütləqə, ideala münasibəti necədir?” Fəlsəfənin ikinci sualı budur. "İnsanı ideala yaxınlaşdırmaq üçün nə etmək gərəkdir?” Bu üçüncü sualda fəlsəfənin peyğəmbərlik siqləti aşkara çıxır. "İnsanın cəmiyyətdə yeri, vəziyyəti, taleyi necədir? Bu, fəlsəfənin dördüncü sualıdır. "İnsanın öz əsilliyinə qayıtması üçün nə lazımdır?” Bu, fəlsəfənin beşinci sualıdır”.

Şəlalə xanım "Təəssüflər olsun ki, Asif Ata fəlsəfəsində bu suallar cavabsız qalır” yazır.

"Asif Atada elmilik, daha doğrusu, konseptuallıq, dəqiqlik”lə bağlı hələ çox çözümlər olacaq.

Yazıda qoyulan Atanın Dünyabaxışına yönəlik bütün sualların cavabı var.