Huqo: “XIV Lüdoviqin dövründə biz ellinistik idik, indi isə şərqşünasıq”

Kissincerin, bir şərqlinin əsla aydın və konkret ola bilməyəcəyini iddia edən Alfred Lialldan sitat gətirən Kromer kimi davranmasına ehtiyacı yoxdur. O, dəlillərini müzakirəyə yer qoymayacaq şəkildə irəli sürür. "Biz Nyuton inqilabı etdik, onlar etmədilər. Düşüncə adamı olaraq onlardan daha yaxşıyıq”, - deyir. Çox gözəl; Nəticədə iki dünya arasındakı fərq, demək olar ki, Balfur və Kromer dövründə olduğu kimi qalır. Ancaq ingilis imperialistləri ilə Kissincer arasında altmış illik bir zaman müddəti var... Bu dövrdə baş verən saysız müharibə və inqilablar Kissincerin bəzən inkişaf etməkdə olan ölkələrə aid etdiyi, hətta "Vyana Konqresi"indən əvvəlki  Avropaya yamadığı Nyutondan əvvəlki peyğəmbəranə düşüncə sisteminin meyvəsiz olmadığını açıq şəkildə göstərdi. Üstəlik, Kissincer, Balfur və Kromerin əksinə olaraq, Nyutondan əvvəlki düşüncələrə hörmətlə yanaşdı; çünki "bu düşüncə çağdaş inqilabi qarışıqlığa böyük bir elastiklik gətirir...", - deməyə məcbur qaldı. Ona görə də Nyutondan sonrakı (realist) düşüncənin arxasınca gedən insanların bir vəzifəsi var. Bu vəzifə "hər hansı bir böhran məcbur etməzdən əvvəl beynəlxalq bir nizam qurmaqdır..." Başqa sözlə, "inkişaf etməkdə olan dünyanı idarə etmək üçün bir yol tapmalıyıq" – deyir Kissincer. Əcəba, bu nümunə Kromerin fikrinə, yəni inkişaf etməkdə olan ölkələrə müxalif olan mərkəzi hakimiyyətə fayda gətirmək üçün yaradılmış  "ahəngdar işləyən" o mexanizmə bənzəmirmi?.. 

Kissincer dünyanı Nyutondan əvvəlki və Nyutondan sonrakı reallıqlar dünyası olaraq iki hissəyə böldükdə, bəlkə də, məlumatlarının həqiqi mənbəyini yetərincə bilmirdi. Ancaq bu bölgü şərqlilərlə qərblilərdən ayıran orentalistlərin düşüncələri ilə tamamilə oxşardır. Kissincer neytral bir dildən istifadə etməyə çalışsa da, iki dünyanı ayırarkən orientalist dəlilləri xatırladacaq növdən dəlillər irəli sürür. "Peyğəmbərcəsinə", "distansiya", "özünəqapanıq" "köhnə həqiqət", "nizam" kimi sözlərdən çox istifadə edir. Bu sözlər vasitəsilə fəzilətin bəzən cazibədar görüntülərini təsvir edir; Səmimi davranışlardan bəhs edir, bəzən də qorxunc səhvlər, qəribəliklər və xaos təklif edir. Beləliklə, bir azdan görəcəyimiz kimi, həm ənənəvi orientalistlər, həm də Kissincer əvvəlcə mədəniyyətlər arasındakı fərqləri ortaya qoyurlar, sonra isə aralarına bir divar çəkərək onları ayırırlar; daha sonra da Qərbi digərinə göz qoymağa, ona hökmran olmağa dəvət edirlər... Çünki Qərb öz bilikləri və hakimiyyət gücü ilə əlçatmaz bir üstünlüyə malikdir. Bu separatist ayrı-seçkiliyin hazırda nəyin bahasına və hansı nəticələrlə qorunub saxlanılmasına çalışıldığını əlavə etməyimə lüzum varmı, bilmirəm? Kissincerin analizlərinə açıq şəkildə, hətta çox açıq şəkildə uyğun gələn başqa bir mənzərə diqqəti cəlb edir. "Amerika Psixiatriya Dərgisi"nin (American Journal of Psychiatry) 1972-ci ilin fevral sayında Dövlət Departamentinin Məlumatalma və Tədqiqatlar Bürosunun keçmiş üzvü Harold V. Qliddenin bir məqaləsi dərc edildi. "The Arab WorId” ("Ərəb dünyası”) adlanan bu məqalənin tonu və mövzusu bir orientlaistin çox aydın görünən düşüncəsini xatırladırdı. Dörd səhifə və iki sütundan ibarət, 1300 illik bir dövrü əhatə edən və yüz milyondan çox insana aid bu psixoloji portret üçün müəllif yalnız dörd mənbə verirdi: Tripoli haqqında çap olunmuş yeni bir kitab, "Əl-Əhram" adlı Misir qəzetinin bir nömrəsi, "Oriento Moderno” adlı dərgi və məşhur şərqşünas Məcid Kadurinin yazdığı bir əsər... Bu məqalə, Qərb düşüncəsinə görə,  "degenerat" olsa da ərəblər üçün "normal" sayılan "ərəb davranışının daxili fəaliyyət sistemini" hədəf alırdı. Bu xeyirxah başlanğıcdan sonra bizə məqalədə ərəblərin adaptasiyaya çox böyük əhəmiyyət verdikləri izah edilir və bu irqin utanmağa və utandırmağa əsaslanan müridlər və mürşidlərdən ibarət bir mədəniyyətə sahib olduğu bildirilirdi. Bundan əlavə, yenə həmin məqalədə oxucuya ərəb cəmiyyətinin hər dövrdə müştəri-patron münasibətləri içində mövcudluğunu qoruduğu öyrədilir. Müəllifin fikrincə, ərəblər münaqişə olmadan yaşaya bilməzlər. Bu cəmiyyətdə şəxslərin nüfuzu yalnız başqalarından üstün olma bacarığına əsaslanır. Utancverici bir mədəniyyət - islama söykənsə belə - qisas hissini fəzilətin yerinə qoyur. (Bu yerdə Qlidden qürurla "əl-Əhram"ın  29 iyun 1970-ci ildə yayımlanan bir hesabatını təqdim edir: Hesabata görə, 1969-cu ildə Misirdə qatilləri tutulan 1070 qətl hadisəsinin 20% -i namus ləkəsinin təmizlənməsi və 30%-i qəsdən və bilməyərəkdən törədilən cinayətləri cəzalandırma, 31%-i isə qan davasıdır.) Qərb ağlına görə, "ərəblər üçün yaradılması lazım olan vəziyyət "sülh" içində dinc yaşamaq olsa da, onlar üçün həyat belə bir məntiqə uyğun gəlmir. Çünki ərəb düşüncə sistemində "obyektiv olmaq” deyə bir şey yoxdur”. 

 

 

Qlidden sonra daha həyəcanla davam edir: "Ərəblərin dəyərlər sistemi  qrup daxilində müəyyən bir birlik tələb etsə də, bu sistem eyni zamanda  qrup üzvləri arasında həmrəyliyi aradan qaldıracaq bir gender rəqabəti sistemini də özüylə gətirir; ərəb cəmiyyətində yalnız "uğur" dəyərlidir. "Nəticə vasitəyə haqq qazandırır". Ərəblər "təbii olaraq”  "sosial şübhə və güvənziliklə ifadə olunan"  "ümumi düşmənçilik" adı da verilən bir narahatlığın yaratdığı "dünyada yaşayırlar”; islamda olduğu kimi ərəb həyatında intiqam almaq adəti çox inkişaf etmişdir; əks təqdirdə, ərəblər mənliklərini "məhv edən" bir utanc hissinə qapılırlar. Beləliklə, qərblilər "barış hissini özlərinin dəyərlər sistemində ən yüksək nöqtəyə qaldırsalar" və  zamana yüksək dəyər versələr də ərəblər üçün bu kimi şeylərin heç bir əhəmiyyəti yoxdur”. "Əslində, ərəb dəyərlərinin doğulduğu ərəb qəbilə həyatında sülh deyil, müharibə vacibdir. Çünki talançılıq ümumi iqtisadiyyatın dayağıdır..." Qliddenin qələmindən çıxan  bu elmi (!) əsərin Şərq və Qərbə aid dəyərlər arasında fərqli elementlərin bir-birindən nə qədər fərqləndiyini göstərmək məqsədi daşıdığı gün kimi aydındır.  

Orientalist özgüvən hissinin ən yüksək nümunəsidir bu sətirlər... Aydındır ki, bəsit və sadə bir şəkildə izah edilən hər şeydə həqiqət payının olduğunu düşünmək olar. Orientalistlərin şərqlilərə aid etdikləri heç bir atribut siyahısı real şərqlilərin davranışlarını izah etmək iqtidarında deyildir. Bir tərəfdə qərblilər, digər tərəfdə isə ərəb-şərqlilər var. Birincilər rasional düşüncəli, sülhpərvər, azad fikirli, ağıllı, həqiqi dəyərlərlə yaşamağı bacaran və anadangəlmə şübhəçi olmayan bir qrup insan kimi təqdim edildi; digərləri isə yenə bu təqdimata görə, bu xarakterlərdən heç birinə sahib deyillər. Bütün bu nəticələr Şərqlə bağlı hansı ortaq detalları olan araşdırmaya əsaslanır? Bunları hansı mütəxəssislər aydınlaşdırır? Kimlər təsəvvür edir? Kromer, Balfur və müasir dövlət xadimlərinin düşüncələrindəki Şərq təsəvvürləri arasındakı olduqca oxşar bənzərlikləri hansı qurumlar, hansı ənənələr və hansı mədəni qüvvələr yaradır? 

II – Təsəvvürdən doğan coğrafi ayrı-seçkilik və ifadə formaları 

Şərqi Şərqliləşdirmək

Şərqşünaslıqdan danışmaq elmi bir məsələdir. Bu elm sahəsinin başlanğıcı kimi xristian Qərbində 1312-ci ildə Vyana Kilsə Şurasının qərarları  göstərilir. Bu Şura Paris, Oksford, Bolonya, Avinon və Salamanka şəhərlərində ərəb, yunan, ibrani və sami dillərində dərs vermək üçün bir sıra kafedraların yaradılmasını qərara almışdı. Orientalizm dedikdə, təkcə peşəkar şərqşünası və onun yaradıcılığını deyil, həm də Şərq adlandırdığımız coğrafi, mədəni, dil və etnik sahələrə bağlı tədqiqat mövzularını da nəzərdən keçirmək lazımdır. Və şübhə yoxdur ki, araşdırma sahəsi "yaradılan” bir şeydir. Ancaq zaman keçdikcə bütövlük qazandı və möhkəmləndi; çünki bu sahədə çalışan alimlər özlərini bu və ya digər şəkildə ümumi qəbul edilmiş qaydalara bağlamışdılar. Bununla yanaşı, bütün orientalizmi əhatə edən hər mövzu alimlər, professorlar və mütəxəssislər tərəfindən çox vaxt irəli sürüldüyü kimi asanlıqla müəyyənləşdirilə və məhdudlaşdırıla bilməz. Ənənəyə ən çox sadiq olan filologiya, tarix və teologiya kimi elmlərdə belə mövzu o qədər köklü dəyişikliyə məruz qala bilər ki, onun "hər zaman üçün etibarlı ola biləcək tərifi" demək olar ki, mümkünsüzləşər. Bu gerçək bəzi xüsusi səbəblərə görə özünü orientalizmdə daha çox hiss etdirir. 

 

Coğrafi bir "ərazidən" elmi təcrübənin bir qolu kimi danışmaq xüsusilə "şərqşünaslıq" mövzusunda olduqca göz oxşayandır. Buna görə də böyük universitetlərdə yunan, ərəb və kildani dillərinin tədrisi üçün kafedra açılması əmr edildi. Bu təklifi ərəbləri xristianlaşdırmağın ən yaxşı yolunun ərəb dilini öyrənmək olduğunu bildirən Raymund Lulliy verdi. Bu bünövrənin yarıtmazlığının səbəbi Şərq dillərini tədris edəcək müəllimlərin sayının çox az olmasıydı və bu təməlin qəbul edilməsi Qərbdə missionerlik ideyasının irəliləyişi demək idi. Bundan əvvəl X Qriqori monqolların xristianlaşacağına ümid edirdi və Prançisyen qardaşları böyük bir cəhd və missiya həvəsiylə Asiyanın dərininə doğru irəlilədilər. Bu ümidlər doğrulmadı, ancaq missioner ruhun inkişafı davam etdi. "Yenidən baxın. Cohann V. Fük, "Avropada X əsrin əvvəllərinə qədər ərəblərə aid tədqiqatlar" (Leypsiq, Otto Harrassovits, 1955). Təəccüblüdür, çünki kimsənin ağlına buna simmetrik olan (Oksidentalizm, Qərbçilik) deyə bir tədqiqat sahəsinin gəlməyəcəyi aydındır. Beləliklə, orientalizmin xüsusi və hətta orijinal halı ilk anda üzə çıxır... Çünki müxtəlif elm sahələri, adətən, nəzərdən keçirdikləri "material"ın adı ilə xatırlanır.(Məsələn, bir tarixçi insanların mövcud vəziyyətinə əsasən keçmiş dövrlərini nəzərdən keçirir.) Bu mənada "Orientalizmə" bənzəyən başqa bir elm sahəsi, demək olar ki, yoxdur. Bəlkə də, dünyanın heç bir bölgəsində sosial gerçəkliklər, danışıq dilləri, siyasət, tarix və müxtəlif mövzular bir coğrafi ərazinin sərhədləri daxilində öyrənilmir. Klassik əsərləri öyrənən bir sənətşünas, bir Roma dilləri mütəxəssisi, hətta bir Amerikaşünas alim yer üzünün çox kiçik bir sahəsi ilə kifayətlənməlidir. Orientalizm bunların heç biri ilə müqayisə edilməyəcək dərəcədə geniş coğrafi əraziyə malikdir. Şərqşünaslar ənənəvi olaraq Şərqə aid şeylərlə məşğul olduqları üçün (şərqşünas adlandırılanlar özlərini həm islam şəriəti, həm Çin ləhcələri və ya hind dinləri üzrə mütəxəssislər hesab edirlər) orientalizmin o möhtəşəm genişliğinin fərqindədirlər. Bu elm sahəsi, bəlkə də, əbədi olaraq fəsillərə bölünəcək qədər geniş imkanlara malikdir. İçində gizlədiyi ən qədim həqiqətlərdən ən xırda detallara qədər bir bütündür. 

Bütün bunlar orientalizmin böyük bir akademik elm sahəsi olduğunu ortaya qoyur. Sözün sonundakı "izm" bu akademik intizamın mahiyyətini üzə çıxarır. Şərqşünaslığın tarixi inkişafı öz dəyərini hər kəsə qəbul etdirib və seçim qapılarını bağlayıb. Erpenius və Qiyom Postel kimi Renessans şərqşünasları, ilk növbədə, İncildə yer alan ölkələri araşdırırdılar. Postel tərcüməçiyə ehtiyac olmadan bütün Asiyanı Çinə qədər səyahət edə biləcəyini iddia edirdi. Baxış bucağından asılı olmayaraq, on səkkizinci əsrin ortalarına qədər bütün şərqşünaslar İncil mütəxəssisi, Semit dilləri üzrə filoloqlar, islam və ya yezuitlərin yolu ilə gedən Çin elmləri alimləri idilər. Orta Asiyanın bütün ərazisi orientalizm tərəfindən yalnız XVIII əsrin sonlarında fəth edildi. Bu dövrdə Anqetil-Duperron və ser Uilyam Cons, "Avesta" və sanskrit dillərinin əlçatmaz zənginliklərini anlaya və tanıda bildilər. XIX əsrin ortalarına doğru orientalizm düşünmək üçün ən böyük xəzinələrə sahib idi. İki göstərici bu yeni və qalib kompozisiyanın miqyasını mükəmməl şəkildə nümayiş etdirdi. Bunlardan birincisi, Reymond Şvabın "Şərq Renessansı" adlı kitabında, 1765-1850-ci illər arasındakı orientalizmin ensiklopedik təsvirində gözə çarpırdı. 

Bu vaxt avropalı mütəxəssislər Şərqlə bağlı bütün elmi kəşflərdən tamamilə uzaq qalaraq, bir növ, "Şərqşünaslıq" xəstəliyi ilə yaşayırdılar. Ən böyük şairlər, esseistlər, çağdaş filosoflar bu xəstəlikdən qurtula bilmirdilər. Şvab, "Şərq" sözünün o dövrdə Asiya ilə əlaqəli bütün mövzularda həvəskar və ya peşəkar bir ehtiras yaratdığını yazırdı. Bu söz eyni dövrdə ekzotik, sirli, dərin, yaradıcı sözlərlə mükəmməl bir ahəng təşkil edirdi. Hadisə, bir vaxtlar Avropa Renessansının başlanğıcında qədim Yunan və Latın dünyasına duyulan həyəcanlı marağın bu dəfə Şərqə yönəlməsi idi. 1829-cu ildə Huqo bu dəyişikliyi bütün aydınlığı ilə ortaya qoymuşdu: " XIV Lüdoviqin dövründə biz Ellinistik idik, indi isə Şərqşünasıq..." Beləliklə, on doqquzuncu əsr şərqşünası ya bir alim (Çin, islam və ya hind-Avropa mövzularında bir mütəxəssis), ya da istedadlı bir sənət adamı ("Şərqlilər", Viktor Hüqo, "Şərq-Qərb" divanı, Gete),  yaxud da hər ikisi idi (Riçard Berton, Eduard Leyn, Fridrix Şlegel). 

 

İkinci göstərici orientalizmin Vyana Şurasından bəri hansı yerə gəlib çıxdığını daha geniş bir aydınlıqla sərgiləyirdi və XIX əsrin salnamələrində yer alır. Bunlardan ən mükəmməli Jül Molun "Şərqşünaslıq tarixinin iyirmi yeddi ili" adlı əsəri idi. 1840-1867-ci illər arasında memuar janrında yazılmış iki cildlik kitabda orientalizm üçün vacib olan hər şey yer alır. Mol, "Paris Asiya Dərnəyi"nin katibi idi. Paris XIX əsrin birinci yarısı və sonrakı bir dövrdə orientalist dünyanın mərkəzinə çevrilmişdi. (Valter Benyaminə görə, bütün on doqquzuncu əsr boyunca) Bu səbəbdən şərqşünaslıqda heç kimin mövqeyi Molun mövqeyindən daha mərkəzdə deyildi. Mol Avropalı alimlərin iyirmi yeddi il ərzində Asiya haqqındakı bütün kəşflərini kitabına daxil etmişdi. Bütün bu məlumatlar, şübhəsiz ki, nəşr sahəsini maraqlandırırdı, o dövrdə şərqşünasların qarşısına qoyulan materialların bolluğu göz qamaşdırırdı. Ərəb, çox sayda hind dilləri, İbrani, Pəhləvi dilləri, Assuriya və Babil dilləri, Monqol dili, Çin, Burma, Mesopotamiya dilləri və Java dilləri; elmi dünyaya təqdim olunan "orientalizm” başlığı altındakı filoloji tədqiqatlar əlçatmaz ölçülərə çatmışdı. Bundan əlavə, orientalist tədqiqatlar, nəşr, mətn tərcümələri və qədim sikkə mövzularını əhatə edərək getdikcə daha geniş miqyasda yayılırdı, Asiya və Şimali Afrikanın məlum olan bütün mədəniyyətlərinə məxsus numizmatik (pulşünaslıq), antropologiya, arxeologiya, sosiologiya, iqtisadiyyat, tarix, ədəbiyyat və mədəniyyət mövzuları da orientalizmə daxil edilmişdi. Qustav Duqatın yazdığı "XII və XIX əsrlərdə Avropa Şərqşünaslarının tarixi" (1868-1870) adlı əsəri məşhur şəxsiyyətlərləri əhatə etsə də, adı çəkilən mövzuların elmi dəyərinə görə Molun əsərlərindən heç də geri qalmırdı.

Ancaq bu hikmət ovunun "kor bölgələri" də var idi. Çünki akademik şərqşünasların bir çoxu araşdırdığı cəmiyyətin və ya danışıq dilinin yalnız klassik dövrləri ilə məşğul olurdu. Əsrin sonlarına doğru və yeganə nümunə olaraq Napoleonun "Misir İnstitutu" ilə nəzərlər modern və ya müasir Şərq araşdırmalarına yönəldi. Düzdür, o dövrdə öyrənilən Şərq yalnız yazılı mətnləri əhatə edirdi. Şərqin təsirləri kitablar və əlyazmalar vasitəsilə yayılır, qədim yunan dünyasının Renessans üzərindəki təsiri kimi heykəl və ya terrakota şəklindəki sənət əsərlərinə əsaslanmırdı. Şərqşünas və Şərq arasındakı münasibətlər də tamamilə yazılı mətnlərdən asılı vəziyyətdə qaldı. Mətnlərə əsaslanan bu əlaqə o qədər inkişaf etmiş bir səviyyəyə gətirildi ki, deyilənə görə, XIX əsrin ilk illərində bəzi alman şərqşünasları ilk dəfə səkkiz qolu olan bir Hindistan heykəlini gördükdə tamamilə dilxor olmuşdular. Akademik bir şərqşünas ixtisasına aid bir ölkədə səyahət edərkən ağlında həmişə araşdırdığı mədəniyyətə dair o "sarsılmaz" mücərrəd, lakonik mühakimələr vardı. Şərqşünaslar bu müdhiş mühakimələri yerində tətbiq edərək sübuta yetirməkdən başqa heç bir şeylə maraqlanmazdılar. Anlayışsız, degenerasiya olunmuş yerli xalq üzərində apardıqları tədqiqatlar da çox uğurlu olmazdı. Digər tərəfdən, istər gücü, istərsə də hədəfləri baxımından orientalizm Şərq haqqında bir sıra düzgün və müsbət məlumatları ortaya qoydu, eyni zamanda ikinci halqanı yaradan bəzi məlumatları da gün işığına çıxardı. "Şərq hekayələri", "Sirli Şərq Mifologiyası", "Anlaşılmaz Asiyalılar" kimi mövzuların düyününə çevrilmiş bu ədəbiyyatı V.G. Kirnan olduqca dəqiq şəkildə "Avropanın kollektiv Şərq yuxusu" adlandırdı.  

Bunun xoş nəticələri var idi. On doqquzuncu əsrdə çox sayda yazıçı Şərqlə maraqlanırdı. Düşünürəm ki, Huqo, Nerval, Gete, Flober, Fitzcerald və başqalarının əsərlərinə müraciət edərək ədəbi şərqşünaslıq haqqında danışmaq ən düzgün yoldur. Lakin bu, özüylə istər-istəməz dillərdən düşməyən Şərq mifologiyasını, müasir davranışların və qərəzli münasibətlərin nəticəsini deyil, Vikonun "millətlərin və elm adamlarının təkəbbürü" dediyi şeyin məhsulu olan bir Şərqi də gətirəcəkdir. Göründüyü kimi, XX əsrdə bu cür materialların siyasətdə istifadəsinə artıq işarə etdik. 

Bu gün bir şərqşünas İkinci Dünya müharibəsinə qədər olan dövrdə olduğu kimi, özünü tələm-tələsik "şərqşünas” adlandırmaz. Ancaq bu termin hələ də universitetlerin Şərq dilləri və ya Şərq mədəniyyətləri kimi  proqramlarında və ya kafedralarında işə yarayır. Oksfordda "Şərq Fakültəsi" və Prinstonda "Şərqşünaslıq kafedrası" var. İngilis hökuməti hələ 1959-cu ildə "Şərq, Slavyan, Şərqi Avropa və Afrika tədqiqatları üzrə universitetlərdəki inkişafı yoxlamaq... gələcək perspektivləri nəzərdən keçirmək, hazırlanmış təkliflər barədə məsləhət vermək" üçün bir komissiya yaratmışdı. 

Göründüyü kimi, "oriental" sözünün ümumi məzmunu 1961-ci ildə dərc edilən Hayter hesabatına mənfi təsir göstərməyib. Sözün eyni məna genişliyi Amerika universitetlərində də uyğun sayılır. Əslində, Anqlo-Amerikalı tədqiqatçılar arasında ən böyük ada sahib olan H.A.R. Qibb, bir ərəbşünas olmaqdansa, bir "şərqşünas" olmağı tərcih edirdi. "Klassikist" görünüşünə baxmayaraq, Gibb şərqşünaslığı izah etmək üçün yeni və çirkin bir fikir olan "bölgə tədqiqatı, ərazi çalışması" ifadəsindən istifadə edir, bununla da "ərazi tədqiqatı" və şərqşünaslığın nəticə olaraq bir-birini əvəz edə bilən coğrafi ifadə olduğunu göstərmək istəyirdi.  Ancaq məlumat və coğrafiya arasındakı maraqlı əlaqəni gizlətməyə ehtiyac olmadığını düşünürəm. Bu məsələni burada qısaca araşdıracağıq. Bir çox anlaşılmaz istəklərin, motivlərin və təsəvvürlərin diqqəti yayındırmasına baxmayaraq, insan ağlı israrla Klod Levi-Strossun "Konsepsiyaların Bilgisi" adlandırdığı şeyi ifadə edən (qəliblər, formalar) kimidir. Məsələn, bir qəbilə ətrafdakı hər yarpaqlı şeyə müəyyən bir yer, funksiya, əhəmiyyət yükləyir. Bu ot və çiçəklərin çoxunun işə yarayan bir faydası yoxdur, - ancaq Levi Strossun nə etdiyinə baxın: zehin nizama ehtiyac duyur və bu nizam "hər şeyi ayırd və qeyd edib mühit kimi gördüyü bu şeyləri əmin, hər axtaranda tapılacaq bir yerdə qoruyaraq" bu şəkildə bir ərazini təşkil edən obyekt və şəxsiyyətlərin əhatəsində  əşyalara (şeylərə) "oynayacaq bir rol" verərək təmin edir. Bu cür ibtidai təsnifatın özünəməxsus bir məntiqi vardır, lakin yaşıl yarpağın bir cəmiyyətdə şərəf rəmzi olub, digərində xeyir əlaməti hesab olunmaması məntiqinin qaydaları nə rasional, nə də ümumbəşəri bir şeydir. Şeylər arasındakı fərqlərin qəbul edilməsində həmişə idarəolunmaz "təsadüfiliyin" bir ölçüsü var. Bu fərqlərə bir şey də daxildir. Qadağalar bəzi dəyərlərdir ki, əgər tam tədqiq olunsalar, bəlkə də, köklərində eyni təsadüfilik ölçüsü üzə çıxar. Bu həqiqət dəb mövzusunda göz qabağındadır. Görəsən, niyə qıvrım pariklər, krujeva yaxalar və toqqalı ayaqqabılar gah dəb, gah yox olur? Cavabın bir hissəsi "fayda", bir hissəsi dəbin daxili gözəlliyi ilə əlaqədardır. Ancaq düşünürəm ki, biz tarixin özü kimi, tarixdəki hər şeyin insan tərəfindən yaradıldığını yekdilliklə qəbul etsək, o zaman bir çox şeyə və ya yerə (və ya zamana) rolların verilib mənaların yüklənəcəyini və bu təyinatların "həyata keçirildikdən sonra" obyektiv keçərlilik qazandığını anlayacağıq. Bu, xüsusilə vərdiş olunmayan ( məsələn, yadellilər, hibridlər və ya "anormal" davranışlar kimi) şeylərə aiddir.

Lakin əşyalar arasındakı fərqləri nəzərdən keçirərkən çox diqqətli olmaq lazımdır. Obyektiv olaraq mövcud olduğu ehtimal olunan bəzi şeylərin varlığı xəyali ola bilər. Bir yerdə yaşayan insanlar yaşadıqları yerin ətrafında sərhəd çəkə və bu sərhəddən kənarda qalan yerlərə "Barbarlar ölkəsi" deyə bilərlər. Başqa sözlə, doğma və yaxın bölgəni "bizim", yaxın olmayan bölgəni "onların" adlandıran ümumbəşəri ənənə tamamilə məcburi bir coğrafi bölgə anlayışının yaranmasına səbəb ola bilər. Burada "məcburi" sözünü istifadə edirəm, çünki xəyali bir coğrafiya konsepsiyasına əsaslanan "bizim ölkəmiz və onların ölkəsi" düşüncəsi ikinci bölgənin bu fərqə inanmasına ehtiyac duymaz. Əhəmiyyətli olan budur ki, bu sərhəd "biz” ifadəsini istifadə edən tərəfdə çəkilir. Bu sərhəd çəkildikdən sonra qarşı tərəfin torpağı, dili və düşüncəsi ilə hər şeyi "onlar" adını alır və "bizə yad" olur. Bu baxımdam modern və ibtidai cəmiyyətlər kimliklərini bu cür neqativ bir yolla qazanıblar. V əsrdə yaşamış bir afinalı, çox güman ki, özünü mədəni hesab etdiyi qədər barbar saymırdı. Coğrafi sərhədlər açıq-aydın sosial, etnik və mədəni sərhədlərlə birlikdə mövcuddurlar. Ancaq özümüzü öz torpaqlarımızda düşünməyimiz üçün "qarşı tərəfin" də varlığını düşünməliyik. Üstəgəl, hər cür fərziyyələr, xəyallar və fantaziyalar bizə aid olmayan o xarici dünyanın sərvəti olacaqdır. 

Fransız filosofu Başlyar "Məkanın poeziyası" adlandırdığı şeyi təhlil etdi. Başlyara görə, bir evin içi doğmalıq hissi verir. Gerçək və ya xəyali olan bu məkan sirli və təhlükəsizdir, çünki orada yaşanmış təcrübələr var. Bir evin obyektiv sahəsi, küncləri, dəhlizləri, zirzəmisi və otaqları uzaqdan baxanda çox dəyərli deyillər. Əhəmiyyətli olan "məkanın poeziyasıdır". Bu məkan da çox vaxt xəyali və metafordur. Bu dəyərləri biz yaradırıq və ona ad veririk. Ev yaşamaq üçün yerdir. Adam orada özünü rahat hiss edir. Evin ev və ya həbsxana olması evə girəndə hiss olunan hisslərdən asılıdır. Məkan bu şəkildə emosional, hətta rasional xarakter qazanır. Bu məkanda yaşanan duyğular, bizim üçün məkanın əsl dəyərini ortaya qoyur. Bu vəziyyət zaman üçün də düşünülə bilər. "çox qədim zamanlarda", yaxud "başlanğıcda" və ya "dövrün sonunda" kimi deyimlər böyük ölçüdə xəyallarımız tərəfindən uydurulub. Misir İmperiyasını araşdıran bir tarixçi üçün "Çox qədim zamanlarda" ifadəsinin mənası aydındır. Lakin sözügedən vaxt bizim üçün çox uzaq olduğundan biz eyni sözlərdən eyni nəticəni çıxara bilmərik. Sözdə gizlənən məna bizim üçün xəyali olmaqdan qırağa çıxa bilməz. Şübhə yoxdur ki, xəyali coğrafiya və xəyali tarix yaxın və uzaq arasındakı zaman və məkan fərqini dramatikləşdirərək insan zəkasına kömək edir və onun özünə qarşı bəslədiyi özünə inam hissini gücləndirir. Özümüzü XVI  əsrdə və ya Taitidə daha rahat hiss edə biləcəyimizə aid düşüncələrimiz həmişə doğru olmaya bilər. Ancaq zaman və məkan, daha doğrusu, tarix və coğrafiya haqqında bildiklərimizin xəyallara söykəndiyini iddia etmək yersiz olardı. Avropada və ABŞ-da əldə etdiyi nəticələrdən qürur duyan pozitiv tarix və pozitiv coğrafiya var.