Son günlərin aktual mövzusu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda Orfoqrafiya Komissiyasının "Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları” layihəsidir.

Mövzu ilə bağlı çox fikirlər səslənib, yanaşmalar müxtəlif olub. Qaynarinfo isə məsələ ilə bağlı tanınmış jurnalistlərin münasibətini öyrənib.

Bu məqsədlə onlara "Yeni orfoqrafiya lüğətinə münasibətiniz necədir" və "Bu siyahıya hansı sözlərin əlavə olunmasını istəyərdiniz" sualları ilə müraciət etdik.

AzVision.az saytının baş redaktoru Vüsal Məmmədovun münasibəti qısa və konkret oldu:

"Təklifim odur ki, bizi az hərifləsinlər".

"Kaspi" qəzetinin redaktoru Natiq Muxtarlı, ümumiyyətlə, Dilçilik İnstitutunun ləğv olunmasını istəyir:

"Düşünürəm ki, Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasının düzəldilməsi üçün Dilçilik İnstitutu adlı böyük bir qurumun uzun illər belə ciddi-ciddi araşdırma aparmasına ehtiyac yoxdur. Çünki dilimizdə yeni sözlər yaranacaqsa, bu özlüyündən baş verəcək və həm yazılı mətbuatda, həm danışıq dilimizdə bu proses tədricən qəbul ediləcək. Amma görünür Dilçilik İnstitutu özlərinin fəaliyyətsizliyini ört-bas etmək üçün belə ideyalar ortaya atırlar. Mən bunu tamamilə mənasız hesab edirəm. Çünki onların təklif etdiyi qaydalar qəbul ediləcəksə, çox böyük çətinliklər meydana çıxacaq. Həm Azərbaycan mətbuatı, həm təhsil sistemi üçün. Onsuz da hazırki vəziyyətdə mətbuatda orfoqrafiya baxımından pərakəndəlik var. Eyni sözü hərə bir cür yazır. Məsələn, şeir, meyl sözləri bir neçə dəfə dəyişikliyə uğrayıb. Və baxırsan ki, hələ də bu dəyişiklikləri qəbul edə bilməyənlər var. Bu kimi "yeniliklər” olduqca xaos böyüyəcək. Ona görə də bu addımı tamamən yersiz hesab edirəm və təklif edirəm ki, bu kimi yersiz qərarların qarşısını almaq üçün Dilçilik İnstitutunu tamamilə bağlamaq lazımdır”.

Öz diliylə desək, Natiq Muxtarlının yaxın dostu, jurnalist Faiq Balabəyli isə həmkarını və dostunu "Dilçilik İnstitutu bağlanmalıdır” təklifinə görə onu öpüb, bağrına basdığını deyir:

"Mən də düşünürəm ki, dəyişikliklərin hamısı nahaqdan olunub. İfadəmə görə bağışlayın, bir dəfə Aqil Abbas da demişdi: "Təklif edirlər ki, "eşşək” sözünü "eşək” kimi yazaq". Təsəvvür edin ki, deyirsən "eşəyi bura gətir”, bu nə dərəcədə düzgün ola bilər? Ümumiyyətlə, xalq dilini özü formalaşdırır. Ona görə də bu kimi dəyişikliklərə ehtiyac yoxdur. Və nəticə olaraq, Dilçilik İnstitutunda oturub dilimizin saflaşmasına xidmət etmirlərsə, dilimizi təsbeh kimi oyan-buyana fırladırlarsa, dövlətin büdcəsini boş-boşuna xərcləyirlərsə, bağlansalar daha yaxşı olar”.

Arqument.az saytının baş redaktoru, dilçi Şəmşad Ağa da Dilçilik İnstitutunu tənqid edərək, onları fəaliyyətsizlikdə günahlandırıb:

"Xeyli söz var ki, lüğətə salınmayıb. Yaxşı olardı ki, dilçi alimlərimiz, Dilçilik İnstitutu, həmin sözlərlə bağlı operativ qaydada reaksiya versin və işləsinlər. Yoxsa 40 il dildə mövcud olan sözləri "çevir tatı, vur tatı” prinsipi ilə tez-tez dəyişib çaşqınlıq yaratmağın faydası yoxdur. Görünür, bu komissiya indiyə qədər süni fəaliyyətlə məşğul olub. İndi isə yadlarına düşüb ki, dildəki sözlər qrammatik qaydalara uyğun yazılmalıdır. Son qaydaya görə, indiyə qədər "əsgər” kimi yazılan sözün indi mənbə dildəki yazılışı əsas götürülüb və "əskər” yazılacaq. Bu isə ciddi yanlışdır. İltisaqi dilin öz, flektiv dilin öz qaydaları var. Azərbaycan dilinin fonetik prinsipinə görə, sözü necə tələffüz ediriksə, dilimizdə də o şəkildə işlətməli və yazmalıyıq. Bu sözlərə əsginas-əskinas, İsgəndər-İskəndər, işgəncə-işkəncə kimi sözləri də daxil ediblər. İndi başa düşüblər ki, bəs bu sözlər dilimizdə məhz tələffüzlərinə əsasən indiyədək "g” hərfi ilə yazılıb. Yəni mənbə dildə yanaşı gələn kar samitlərdən (sk, şk) ikincisi (k) tələffüzdə cingiltiləşərək, onun cingiltili qarşılığına (g) keçib".

Şəmşad Ağa vurğulayıb ki, əslində, orfoqrafiya qaydalarının tez-tez dəyişməsi pis haldır:

”Alqı-satqı” sözü sovet dövründəki orfoqrafiya lüğətlərindən 2013-cü ilə qədər olan bütün nəşrlərdə "alğı-satqı” kimi yazılıb. Ancaq 2013-cü ildə bu söz "alqı-satqı” kimi yazıldı və mübahisəyə səbəb oldu. Düzdür, Azərbaycan dilinin qrammatikasının tələbinə görə bu söz "alğı-satqı” kimi yazılmalıdır. Deməli, nəzəriyyəyə əsaslansaq, sözün "alqı-satqı” kimi yazılması qrammatik normanın pozulmasıdır. Bu, həm də fonetik normanın pozulması hesab oluna bilər. Amma mən bu sözün "alqı-satqı” kimi yazılmasının tərəfdarıyam və 2013-cü ildə nəşr olunan lüğətdəki qaydanı doğru hesab edirəm. Çünki ilk növbədə bu söz "alqı-satqı” şəklində daha ümumişləkdir. Eyni zamanda "alğı” şəklində tələffüzü və yazılışı dildə ağırlıq yaradır. Nəzərə alsaq ki, fonetik norma həm də sözlərin asan tələffüzünə və yazılışına əsaslanır, onda bu versiya daha doğrudur. Yəni "çalğı” sözü "çalqı”, "yarğı” – "yarqı”, "pusqu” – "pusğu” kimi necə ağırlıq yaradırsa, "alqı” da "alğı” kimi eyni ağırlığı yaradır. İkincisi isə bu sözlərin heç biri mürəkkəb söz kimi işlədilmir. Ona görə də "alqı-satqı” sözündə ikinci tərəfin – "satqı” - tələbilə bu sözün "alqı” kimi yazılışı da normaldır. Üçüncüsü, dildəki istisnaları bu sözə də aid etməklə, sözün "alqı-satqı” kimi yazılışını doğru hesab etmək olar”.

O bildirib ki, komissiyanın qoşa "y” ilə yazılan sözlərin bir "y” ilə yazılması qərarının tərəfdarıdır:

"Amma bu sözlər bakalavr və magistr imtahanlarında tərkibinə görə təhlilə salınacaqsa, quruluşuna görə necə götürüləcək: sadə, yoxsa düzəltmə? Düzəltmə söz götürüləcəksə, axı şəkilçi ərəb dilindən daxil olan "iyyat”dır və cəmlik bildirir. Layihədə həmçinin səmavi kitabların adları - Allah, Rəbb, Tanrı, Bibliya, Əhdi-cədid, Əhdi-ətiq, İncil, Qurani-kərim, Tövrat, Zəbur, o cümlədən planet adları, mifonimlər - Ay, Günəş, Ülkər; Afrodita, Herakl, Zevs və s. böyük hərflə verilir. Guya Herakl nə vaxt kiçik yazılırdı ki? Və ya Ay və Günəş planet adı olaraq həmişə böyük yazılıb, axı! İndi "Rəb” və "Tanrı” sözlərini böyük yazırlarsa, problem yoxdur. Amma bu sözlərin hansı kontekstdə işlənmə məsələsi var: ad kimi, yəni Allah sözünə sinonim kimi, bir də ümumi mənada. Bunlar mütləq fərqləndirilməlidir”.

Çingiz Özgür deyir ki, əgər dəyişiklik olacaqsa, onda "doğrudan” sözünü "doğurdan”, "səhv” sözünü "səhf” ilə əvəz edək:

"Ümumiyyətlə, təklif edirəm ki, nəsə etmək istəyirlərsə, heç nə etməsinlər yetər. Çünki olunan dəyişikliklər istər təhsildə, istərsə də mətbuatda gec qəbul olunur. Qəbul olunan vaxt isə yenə nə isə dəyişdirilir. Ona görə də kim nəyi, necə bilir, elə də yazır. Amma, məsələn, "abreviatura” tipli xarici mənşəli sözləri daha asan sözlə əvəzləsələr yaxşı olar. Yoxsa "alqı-satqı”nı "alğı-satqı” kimi dəyişmək... Onda "layihə” sözünü çox adam "lahiyə” deyə tələffüz edir. Belə yanaşırıqsa, deyək ki, onu da dəyişib dediyimiz kimi yazaq? Bu düzgün deyil axı. Sözün düzgün yazılış qaydası olmalıdır. Ondansa, qoşa "yy” hərfi, ya da qoşasaitli sözlərin yazılışına düzəliş etsələr, daha yaxşı olar".

Pia.az saytının baş redaktoru Azər Qaramanlı isə məsələyə belə münasibət bildirib:

"Dil, adətən, əsrlərlə formalaşır. Və dili formalaşdıran institut daha çox xalqdır. İnstututlar, adətən, dilin quruluşu ilə məşğul olurlar. Azərbaycan dilində çoxlu sözlər var ki, alınma sözlərdir və mən, əsasən, ərəb köklü sözlərdən iki "y"nin bir "y" ilə əvəzlənməsinin tərəfdarıyam. Çünki normal danışıqda onsuz da bir "y"dan istifadə edirik. İki "y" isə ədəbi dilimizi bir qədər ağırlaşdırır. Həmçinin, digər qoşa hərfli sözlərin bir çoxunda bir hərfin olması dilimizin qanunauyğunluğuna daha uyğundur. Əslində türk dilinin digər dillərdən əsas fərqi dilimizin daha konkret məzmunlu olmasıdır. Lakin uzun əsrlər boyu ədəbi dilimizin ərəb və fars dillərinin qanunauyğunluqları ilə formalaşması dilimizə çoxlu yükləmələr gətirib. Məncə, Azərbaycan dili hələ iyirminci əsrdə dilimizin qanunauyğunuqları ilə uyğunlaşmayan bu yükdən xilas olmalı idi. Ancaq indi də gec deyil. Əslində xalq özü öz dilini zənginləşdirməyi bacarmalıdır. Çox təəssüf ki, bizdə bir çox hallarda yabancı sözlər, hətta, o sözün mənasını belə anlamasaq da, çox tez məşhurlaşır. Yaxşı olar ki, o cür sözlərin dilimizdəki tərcüməsi, ya da məna ifadəsi tapılsın və tətbiq olunsun. Ancaq o şəkildə dilimizi həm qoruya, həm də müasir texnoloji inkişafa uyğunlaşdıra bilərik. Bunun üçün də düşünürəm ki, dilçilik institutunda terminlərin dilimizə uyğyunlaşdırılması ilə bağlı xüsusi şöbə olmalıdır. Bu şöbə hər şeydən əvvəl terminlərin dilimizə uyğunlamasını, həm də canlı dildə işlənməsini təmin etməlidir. Tutaq ki, bu şöbə virtual sözünün dilimizə uyğun olan versiyasını tapmalıdır. Çoxlu sayda, mən deyərdim ki, minlərlə belə belə sözlər var ki, orta savadlı azərbaycanlıya o sözlərin mənası tam aydın deyil. Buna baxmayaraq, o sözlərdən çox intensiv istifadə edirik. Fikrimcə, bu problemlər öz həllini tapmalıdır. Bu həm də dilimizi həddindən artıq zənginləşdirəcək. Bundan başqa, Azərbaycanın ciddi vikipediya problemi var. Hesab edirəm ki, Milli Elmlər Akademiyasında xüsusi Vikipediya İnstitutu yaradılmalıdır. Bu instituta bütün elm sahələrindən mütəxəssislər cəlb olunmalı və həmin mütəxəssislər Azərbaycanın vikipediyasın bütün sahələr üzrə ən azı 4-5 dildə ən zəngin şəkildə tərtib etməlidirlər. Bu Azərbaycanın həm tanıdılmaası, həm də informasiya savaşında uğur qazanması üçün çox önəmlidir”.

Nərmin Həsənli