Ağaoğlu, yoxsa Mirzə Cəlil? Volter, yoxsa Russo? - Aqşin Yenisey

Vestfaliya müqavilələrinin imzalanması təxminən iki il vaxt almışdı və bir-birindən təxminən qırx kilometr məsafədə, iki balaca şəhərdə yerləşən düşmən tərəflər, katolik və protestant güclərin Avropanın yeni dəyərlərini qəbul etməkdən başqa çıxış yolu qalmamışdı. Xilas maarifçilikdə və modern münasibətlərin qurulmasında idi. (Buradakı "modern” kəlməsinin ta V əsrdən başlayaraq yenilənmə anlamında işlənən deyimi ilə başa düşülməsini istərdim.)

Bu fikirdə olan qarşı tərəflərin diplomatik heyət sayı həmin ərəfədə o qədər çox və qədər istəkli idi ki, nümayəndələr üçün qalmağa yer tapılmırdı, kim harda gəldi yıxılıb yatırdı. Hətta İsveçrə təmsilçisi danışıqlar boyunca bir yunəyirmə sexində sosiska və balıq yağı qablarının arasında gecələməli olmuşdu.

Sonradan daha iki dağıdıcı müharibənin olmasına baxmayaraq, "qoca qitə” bir daha maarifçilik və modern dəyərlərə arxa çevirmədi. 

Avropada maarifçilik düşüncəsinin yaranmasının bir neçə əsas səbəbi var idi ki, bu səbəblər bizdə heç vaxt olmadı, heç indi də yoxdur. Ona görə də Azərbaycan maarifçilərinin həll etmək istədiyi problemlər aktual olaraq qaldı. Məsələn, Avropada maarifçiliyə təkan verən orta təbəqənin yaranması, rifahının və özünüdərkinin yüksəlməsi bu gün belə bizdə baş verməyib. Yaxud XVIII əsr fransız burjuaziyasının təkcə varlı deyil, həm də bilgili olduğu əsrdir. Bu dövrdə fransız burjuaziyası qabaqcıl intellektualların xərclərini ödəməkdə onlara kömək edirdi ki, bu, bizdə yatsaq, yuxumuza belə girməz.

Avropada maarifçiliyin uğurunun ən başlıca səbəblərindən biri də orada bu işi filosofların, bizdə isə şair və yazıcıların görməsi idi. Monteskyö özünün "Fars məktubları”nda (Lettres Persanes) şairlər haqqında yazırdı: "Şairlər sağlam düşüncəni qandallamağa çalışırlar; onlar ağlı, qədim dövrlərdə özlərini zinət və bəzək əşyalarının altında basdıran qadınlar kimi, bər-bəzəklə əzməyi özlərinə peşə seçmiş insanlardır”.   

Bu gün maarifçilik hərəkatının, güya, digər xalqlardan fərqli olaraq, bizim yolumuzu açmaq əvəzinə kəsdiyini iddia edənlərin heç biri bu barədə danışmağı sevmirlər. Halbuki Azərbaycan maarifçiliyini tənqid etmək üçün mütləq III Lüdoviq dönəmindən ta Vestfaliya müqavilərlərinə qədər bütün Avropa tarixinə nəzər salmaq lazımdır.  

Yazını kiminləsə polemikaya girəcək tezislər əsasında yazmaq fikrində deyiləm. Səbəbini dərhal Milan Kunderanın sözləri ilə izah edirəm. Funksionallığını itirmiş həqiqətlərə baş qoşmağı axmaqlıq adlandıran Kundera fransız intellektualları haqqında yazır: "Bir kitab uğurlu olacaqsa, müəllifindən ağıllı olmağa məhkumdur. Bu səbəbdən (müasir) fransız intellektuallarının romanları şikəstdir. Çünki onların müəllifləri öz romanlarından daha ağıllıdırlar”. Mən də özü kitabından, yazısından ağıllı olan müasirlərimlə ağız-ağıza vermək istəmirəm ki, fikirləri haqqında deyəcəyim hər sözü şəxslərinə götürməyəcəklərindən əmin deyiləm. 

Gəlin düşünək, doğrudanmı, Azərbaycanda maarifçilik hərəkatı olmasaydı və neqativ narrativlərimizi açıb-ağartmasaydı, biz indi ən azı, toplum olaraq yaratdığımız süni zəkanı müzakirə edəcəkdik? Ümumiyyətlə, adı tənqidi realizm olan bir sənət axınından burjua ədası ilə xalq mədhiyyəçiliyi tələb etmək nə qədər doğru yanaşmadır? 

Hər hansı xalqın keçmişini birüzlü foto kimi təsəvvür etmək, zənnimcə, intellektual yox, siyasi, ideoloji yanaşmadır. Xalqın həyatının əks olunduğu fotonun arxası ağ deyil, tam əksinə, xalqın xəbəri olmadan çəkilən təsviri məhz o arxa tərəfdədir. Siyasətçilər və ideoloqlar öz maraqları xətrinə, adətən, heç vaxt bu fotonun arxa tərəfinə müraciət etmirlər. Onlara bu fotoda xalqın qüsurlarının gizlədildiyi, əzəmətinin və gözəlliyinin sərgiləndiyi makiyaj olunmuş üzü lazımdır. Öz xalqına "aşiq olmaq” siyasi kələkbazlıqdır, tarixin heç bir dönəmində sənətin belə bir dərdi olmayıb. Xalqlar da insanlar kimi daha çox xoşbəxt anlarının əks olunduğu təsvirlərin yaddaşlarda qalmasını istəyirlər; buna görə də hər bir xalq öz tarixini həm də uydurmağa can atır, onu miflərlə, utopiyalarla, əfsanələrlə bəzəyir. Bu fotonun görünən üzü xalqın tarixidir, arxa tərəfində isə onun taleyi əks olunub. Xalqın tarixini siyasətçilər, ideoloqlar yaddaşlara köçürdükləri kimi, onun taleyini də sənət adamları, filosoflar əbədiləşdirirlər. Azərbaycan maarifçiləri – hər nə qədər filosof olmasalar da - bu işi görüblər. Sənət xalqın tarixini deyil, taleyini əbədiləşdirməyə məhkumdur. Belə olmasaydı, fransızların dünya ağalığına can atdığı, fransız tarixinin qələbələrlə dolu olduğu bir dövrdə Hüqonun öz xalqının həyatından yazdığı nəhəng romanının adı "Səfillər” olmazdı. 

Xalis sənət bu gün də eyni işi görür, bu gün də heç bir Azərbaycan yazıçısının, aydınının yazılarında – içi antimaarifçilər qarışıq – günümüzün reallıqlarından götürülmüş, yunan allahı Helios kimi işıq saçan bir azərbaycanlı obrazı yoxdur. Varsa da, uydurmadır, pafosdur. 

Bəzən maarifçilərimizi plagiatlıqda suçlayırlar. Əvvala, qeyd edim ki, mədəniyyətin özü plagiatizmdir, orijinal olan mədəniyyət yoxdur. Tarixin dörd min il dərinliyindən çıxan şumer mədəniyyətinin altını bir az da qazsaq, başqa bir mədəniyyət üzə çıxacaq ki, şumer mədəniyyəti də onun plagiatı sayılacaq. Maarifçilik ictimai hərəkat idi, bəlli prinsipləri vardı, onlardan biri də monarxiyanı ilahi iyerarxiyanın kölgəsi kimi görən dini sarsıtmaq idi. Fransada burbonlara qarşı başladı, sonra Prussiyaya və digər Avropa ölkələrinə sıçradı. Avropa maarifçiləri əvvəlcə dini, daha sonra siyasi, nəhayət, iqtisadi baxışları yenilədilər. Hərəkat olduğu üçün maarifçilərin bir-birindən təsirlənməsi, eyni mövzunu və fikri bölüşməsi şərt idi, digər hərəkat və cərəyanlarda olduğu kimi. Ona görə də bu gün "Filan maarifçi yazar filan mövzunu hansısa əcnəbi maarifçidən əkişdirib" demək, məsələn, Lenini kommunizmi Marksdan oğurlamaqda suçlamaq, yaxud Dostoyevskini Dikkesi təqlid etməkdə günahlandırmaq kimi zırramalıqdır.

Borxes özünün dünyaca məşhur hekayələrində Buenos-Ayresin əlibıçaqlı, sərxoş "məhləuşaqlarından” yazır, yaxud Salman Rüşdinin onlarla dilə çevrilmiş "Gecəyarı uşaqları”nı xatırlayın; yazıçı hind və paki xalqlarının 1950-60-cı illərdəki azadlıq mübarizəsini necə aşağılayıcı bir üslubla ələ salır. Qonşumuz "urus” Pelevin "Üst dünyanın qavalı” hekayəsində rus qızlarının Tundraya gedib ölmüş alman pilotlarını diriltmək, onlara ərə getmək, qadın xoşbəxtliklərini alman meyitlərində axtarmaq ümidini elə canlı təsvir edir ki, sanki Rusiyada bütün kişilər qırılıb qurtarıb. Bu kimi yüzlərlə müasir yazıçıdan sitat gətirmək olar. Niyə belədir? Çünki Varqas Lyosanın sözləri ilə desək, "ədəbiyyat tarazlıq yaradan reallıqdır”. Azərbaycan maarifçiləri bu tarazlığı yaradırdılar.

Əsl yazıcı və şairlər tarixin bütün dövrlərində və bütün ölkələrində sözün yaxşı mənasında "Xalq düşməni” olublar. 

            

Həyatı doqmalaşmağa qoymamaq, onun canlılığını mühafizə etmək, mütləqləşən hər şeyə müxalif olmaq - ədəbiyyatın, sənətin işinin adı budur. Maarifçiləri "məhləmizi biabır eləyiblər” deyə dəyərləndirmək intellektual yanaşma deyil, Bu, ona bəzəyir ki, karikatura insanı əyri-üyrü çəkir deyə biz ondan bir yaradıcılıq növü kimi öz ölkəmizdə imtina edirik. Əgər Əhməd bəy Ağaoğlu millətçi-türkçü zəkasının ideoloji obyektivini xalqın tarixi simasına tuşlamışdısa, Mirzə Cəlil özünün ağ-qara realizmi ilə onun taleyini yaddaşlara köçürürdü və bu iki mövqe Azərbaycan xalqının ictimai-tarixi şüurunun bütövlüyünə, tarazlığına xidmət edirdi. Bu ikisindən birinin olmaması bizim milli şüurumuzun şikəstliyinə səbəb olardı. Neçə ki, vaxtilə maarifçiliyin vətəni sayılan Fransada daha amansız olan Volter-Russo qarşıdurması var idi. Məsələn, yarımçıq qalan maarifçilikdən sonrakı Azərbaycan sovet ədəbiyyatında bunlardan biri olmadığına görə ictimai şüurunu yara-xora basmış bir cəmiyyət miras aldıq onlardan. 

 

Bu gün ictimai şüurun "tiktoklaşması”, təhsilin, sadəcə, iş yerinə çevrilməsi də Azərbaycanda maarifçilik düşüncəsinə xor baxmağın göstəricisidir. Hansısa yazıda belə bir cümlə oxumuşdum: hər dövrün öz maarifçiliyinə ehtiyacı var. Məsələn, biz günümüzün texnologiyalar dövrünün maarifçiliyindən xəbərsiz olduğumuz üçün internetdə ancaq söyüş və təhqir axtarırıq, bir növ, texnologiyalar dünyasında da xoruz döyüşdürürük.  

Maarifçilik haqqında tənqidi fikirlərin yaşı və coğrafiyası çox böyükdür. Ciddi Qərb intellektualları onun daha çox ağlı, zəkanı ilahiləşdirməsini, insanın hissi təcrübələrini rədd etməsini hədəfə alırlar. Məncə, maarifçiliyin tənqid olunası bir yönü varsa, o da budur – ağlı ilahiləşdirmək. Məsələn, biz "Ölüm”, "Gələcək”, "Azadlıq” kimi gerçəklikləri öncə hiss edirik, hissi təcrübədən keçiririk, onların dərk olunması və məntiqi nəticələr çıxarılması sonrakı prosesdir. Azadlığı dərk edə bilərsən, ancaq onu hiss etməsən, bir dəyəri qalmaz. Biz bu gün Qərb insanı ilə eyni məkanda (yəni eyni dünyada) yaşaya bilərik, bu, o demək deyil ki, biz həm də eyni zamanda yaşayırıq. Maarifçilik hərəkatının ən böyük hədəflərindən biri insan azadlıqları idi. Rusiya, Türkiyə, İran, Azərbaycan kimi "sonradangörən” ölkələrdə maarifçilik bu məqsədinə çatmadı. Məsələn, Rusiya və Azərbaycanda bolşevik, Türkiyə və İranda isə dini burjua buna imkan vermədi. 

Bəlkə də, bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı maarifçiliyin klassik formasından imtina edə bilər, yəni Şeyx Nəsrullahın qarşısına Kefli İsgəndəri deyil, "Slikon vadisi”ndə süni zəka yaradan azərbaycanlı bir mühəndisi çıxara bilər, ancaq maarifçilikdən bütünlüklə imtina milli fəlakətimizə səbəb ola bilər. Heç nə də olmasa, informasiya jurnalistikası qısa müddət ərzində bizi qeyrəti at quyruğu qayçılamaqla ölçdüyümüz günlərə götürər. Necə ki, media orqanları artıq insanların içindən cin çıxarmağa başlayıb…