NASA alimləri Ayın hər il Yerdən təxminən 3,8 santimetr uzaqlaşdığını bildiriblər. Bu fenomenin bir neçə izahı ola bilər. Baxmayaraq ki, ən əsaslandırılmış nəzəriyyə ötən əsrin birinci yarısında serb astrofiziki Milutin Milankovic tərəfindən tərtib edilib.

Qaynarinfo xəbər verir ki, bu barədə "Nv.ua” yazır.

Ayın mənşəyi ilə bağlı əsas nəzəriyyələrə görə, planetimizin təbii peyki Yerlə birlikdə bir protoplanetar buluddan yarana, Yerin Tena planeti ilə toqquşmasının bir parçası kimi peyda ola bilərdi və ya Yerin qravitasiya sahəsi tərəfindən özünə çəkilən artıq formalaşmış göy cismi olub.

Variantların hər hansı birində Yer və Ay bir-biri ilə sıx bağlıdır, peykimiz gelgit qüvvələri vasitəsilə planetə təsir edir, bizi həddindən artıq Günəş küləyindən qoruyur, Yerin vahid maqnit sahəsini yaradır və s.

Ayla bağlı bir çox nəzəriyyələrə əlavə olaraq, elm adamları librasiya, müxtəlif növ tutulmalar, eləcə də bir neçə il əvvəl Çin peykinin tarixdə ilk dəfə yerə endiyi Ayın sirli "qaranlıq" tərəfi də daxil olmaqla bir neçə "Ay hadisəsi"ni təsvir edirlər.

Ən az öyrənilənlərdən biri Ayın Yerdən tədricən ayrılması prosesidir: 1997-ci ildə NASA tədqiqatçıları Ayın hər il planetimizdən 3,8 santimetr uzaqlaşdığını müəyyən ediblər. Bu, 1969-cu ildə Apollon 11 missiyasının astronavtları tərəfindən Ayın səthində quraşdırılmış və Yerdən gələn lazer şüalarını əks etdirə bilən reflektorlar vasitəsilə təsdiq edilib.

Təbii peykin uzaqlaşması kainatın genişlənməsi ilə izah edilə bilər. Bununla belə, Yerlə Ay arasındakı məsafə kosmosun genişlənməsindən daha sürətlə artır. Bunu necə izah etmək olar?

2023-cü ilin fevral ayının sonunda Ay Marsa maksimum yaxınlaşma nöqtəsinə və eyni zamanda apogeya adlanan Yerdən maksimum uzaqlaşma nöqtəsinə çatıb.

Bu anda planetimizlə onun təbii peyki arasındakı məsafə 405 min km-dən çox olub. Əks perigeydə bu məsafə təxminən 360 min km-dir.

Aydındır ki, Ay nə qədər yaxın olsa, Yerin səthindən bir o qədər böyük görünür və bu nöqtədə ona Super Ay deyilir. Eynilə, ən böyük məsafəyə uzaqlaşmış və kiçilən Ay mikro Ay adlanır.

20-ci əsrin birinci yarısında serb astrofiziki Milutin Milankoviç oxunun və orbitinin mövqeyinin dəyişməsindən asılı olaraq Yerə çatan Günəş işığını və Günəş radiasiyasındakı dalğalanmaları təsvir edib. Sonradan onun müşahidələri "Milankoviç dövrləri” adlandırıldı və müasir alimlər yer qabığındakı qədim qaya yataqlarını təhlil edərək onları öyrənməyə davam edirlər.

"Milankoviç dövrləri" Yerin trayektoriyasının onun iqliminə uzunmüddətli təsirini izah etmək üçün istifadə edilə bilər. Bu dövrələrin uzunluğu və sürəti də Ayın Yerdən nə qədər uzaq olduğunu müəyyən edir.

Müasir mütəxəssislərin fikrincə, təxminən 2,46 milyon il əvvəl Ay Yerə indikindən təxminən 60 min kilometr yaxın olub. Bu o deməkdir ki, o vaxt Yer kürəsində bir sutka təxminən 17 saat davam edib.

"Milankoviç dövrləri"nin Sahara səhrasının yaşıllaşma dövrləri və Yerdəki müxtəlif göllərin ölçüsü ilə əlaqəli olduğu da məlumdur. Bu dövrələrin təsiri hələ də öyrənilir, lakin bəzi tədqiqatçılar bildirirlər ki, Ay Yerdən nə qədər uzaq olarsa, bu cisimlər arasında cazibə qüvvəsi bir o qədər zəif olacaq və bu da öz növbəsində bizim gəmiçilik və balıq ovuna təsir göstərə bilər.

Yerin və Ayın orbitlərinin trayektoriyalarında baş verən dəyişikliklərin tarixi, xüsusən Avstraliyada yerləşən təxminən 2,5 milyon illik dəmir və silisium laylı yataqlarından istifadə etməklə izlənilir.

Məsələn, yerli Coffr şəlaləsi yaxınlığında qayaların yaranması, qalınlığı bir metrdən bir qədər az olan qırmızı-qəhvəyi dəmir formasiyasının təbəqələrinin müntəzəm olaraq daha qaranlıq və daha incə üfüqlərlə necə növbələşdiyini göstərdi.

Bu zaman intervalları Milankoviçin ilk müşahidələri ilə üst-üstə düşür, buna görə Ay ilə Yer arasındakı məsafələrdə dominant dəyişiklik dövrləri hər 400 min, 100 min, 41 min və 21 min ildən bir dəyişir. Təxminən eyni dövrlərdə Yer kürəsində həddindən artıq soyuq və ya isti hava şəraiti, eləcə də daha rütubətli və ya daha quru regional iqlim dəyişiklikləri hökm sürürdü.

Müxtəlif hesablamalara görə, bu gün biz Ayın Yerdən tədricən uzaqlaşdığı 21 min il davam edən dövrün ortasındayıq.

Bu gün alimlərə yer qabığındakı hələ öyrənilməmiş qədim süxur qruplarından daha dəqiq və etibarlı məlumat lazımdır ki, bu da Ayın təkamülünü və onun yerdən məsafəsinin dəyişməsini daha yaxşı izləməyə kömək edəcək.

Nizami Bağırov