Rusiya-NATO əməkdaşlıq sazişi: Yeltsin müqaviləni imzalamağa niyə məcbur olub?

Qaynarinfo xəbər verir ki, "Meduza" nəşri təfərrüatları dərc olunmuş sənədlərdən məlum olan Əsas aktın hazırlanması tarixindən yazır.

SSRİ-nin dağılmasından sonrakı ilk illərdə ABŞ-da NATO-nun sürətlə genişlənməsinin tərəfdarı olanlarla daha mötədil siyasət təklif edənlər arasında fəal müzakirələr gedirdi. Nəticədə, 1993-cü ilin payızında kompromis qərarı qəbul edildi: NATO-nun genişlənməyə davam edəcəyini açıq şəkildə bəyan edilir, lakin dəqiq bir cədvəl olmadan və eyni zamanda "Sülh Naminə Tərəfdaşlıq” proqramını işə salınır.

Şərqi Avropanın istənilən ölkəsi, o cümlədən Rusiya orada iştirak edə bilərdi, lakin proqram gələcəkdə alyansa üzv olmağa zəmanət vermirdi. ABŞ dövlət katibi Uorren Kristofer Boris Yeltsinə "Sülh Naminə Tərəfdaşlıq” proqramının başlanması barədə məlumat verəndə Rusiya prezidenti planı "parlaq” adlandırdı - bəlkə də səhvən proqramın alyansın genişləndirilməsi planlarını tamamilə əvəz edəcəyinə inanırdı.

Amerika siyasətçiləri Rusiya daxilində NATO-nun genişlənməsinə mənfi münasibət gördülər və buna görə də Rusiya Federasiyası ilə əməkdaşlıq planlarına diqqət yetirərək bu barədə ictimai müzakirələri qəsdən neytrallaşdırdılar. 1994-cü ildə Yeltsinlə görüşdə vitse-prezident Albert Qor vurğulayıb ki, NATO genişlənsə də, bu, tədricən olacaq və bu proses zamanı ABŞ Moskva ilə məsləhətləşəcək.

Alyansın inkişafının əsas konsepsiyasını əks etdirən Ağ Evin "NATO-nun genişlənməsinə doğru hərəkət" proqram sənədinin adı belə, ABŞ-ın Rusiya ilə ortaqlığa açıqlığını vurğulamaq üçün "Avropada yeni təhlükəsizlik sisteminin qurulması" ilə əvəz olundu (mahiyyəti dəyişməsə də). Eyni zamanda, Vaşinqtonun mövqeyi çox birmənalı idi: diplomatlara Moskvada ağrılı şəkildə qəbul edilə biləcək sərt ifadələrdən çəkinmələri tövsiyə olunsa da, Rusiya tərəfinə dialoq və birgə qərar qəbul etmənin fərqli şeylər olduğunu çatdırmalı idilər.

ABŞ başa düşürdü ki, Rusiya NATO-nun genişlənməsinə qarşı çıxacaq. 1995-ci ilin mayında Moskvada Qələbə bayramını qeyd edərkən Boris Yeltsin birbaşa Bill Klintona alyansın genişlənməsinin Rusiya üçün alçaldıcı olduğunu söyləyib və Amerika prezidenti söz verib ki, alyans nə 1995-ci ildə, nə də 1996-cı ildə yeni üzvlər qəbul edəcək. Reallıqda Vaşinqtonun siyasəti Dövlət Dumasına seçkilər (onlar 1995-ci ilin sonunda keçirildi) və Yeltsinin yenidən seçilməsindən əvvəl (1996-cı ilin yayında) ciddi addımlar atmamaq idi ki, seçkilər öncəsi ruslar arasında mürtəce əhval-ruhiyyə güclənməsin.

Vaşinqton onu da başa düşürdü ki, ümumiyyətlə, əməkdaşlığa sadiq olan Yeltsin administrasiyasının özündə belə əhval-ruhiyyə çətin ki, dəyişsin. "Rusiyanın NATO-nun genişlənməsinə qarşı çıxması, hətta qısa və ya orta müddətdə istəksiz dəstək üçün də dəyişməyəcək. Qarşıdakı dövrdə Rusiya rəhbərliyi NATO-nun şərqə doğru genişlənməsinin Rusiyanın uzunmüddətli maraqlarına kökündən zidd olduğuna inandığını nəzərə alaraq siyasətimizi pozmaq üçün hər şeyi edəcək", - ABŞ Milli Təhlükəsizlik Şurasının rəsmiləri 1996-cı ilin iyununda hesabatlarında bildirirdilər.

Amerika diplomatiyasının bəzi veteranları, o cümlədən "Soyuq müharibə memarı" kimi tanınan Corc Kennan, Dövlət Departamentinə məktublarında NATO-nu genişləndirmək planlarından narahat olduqlarını ifadə edərək, bunu Rusiyada demokratiyanın qurulmasına xələl gətirə biləcək və millətçi qüvvələrin yüksəlməsinə səbəb ola biləcək "ən böyük səhv" adlandırırdılar. Klinton fərqli düşünürdü. ABŞ prezidenti əmin idi ki, NATO təhlükə yaratmayacaq: o hesab edirdi ki, hərbi ittifaqlar heç kimə qarşı yönəlməli deyil, sadəcə olaraq üzv ölkələr arasında münasibətləri koordinasiya edən siyasi funksiyaları yerinə yetirə bilər. Klinton belə nəticəyə gəlib ki, genişlənmə lehinə olan arqumentlər Rusiyadan gələn neqativdən üstündür.

Yeltsin yenidən seçiləndə Klinton administrasiyası NATO-nun genişlənməsinə hazırlıq üçün təcili addımlar atmağa başladı. Bütün bu müddət ərzində Rusiya ilə məsləhətləşmələr davam edirdi: Ağ Ev yeni üzvlərin alyansa qoşulmasını istəyir, Moskva isə bunu istəmirdi, lakin hər iki tərəf əməkdaşlığı davam etdirmək istəyirdi. Ümumiyyətlə, genişlənmənin qaçılmazlığını başa düşən Rusiya üçün əsas şərtlər nüvə infrastrukturunun ABŞ-ın yeni müttəfiqləri ərazisində yerləşməməsi, Moskvanın NATO-nun Avropa ilə bağlı qərarlarına təsir göstərməsinə imkan verən mexanizmin yaradılması, həmçinin Baltikyanı ölkələr və Ukrayna İttifaqına daxil olmaması idi.

1997-ci ilin birinci yarısında fəal danışıqlar aparılırdı. 1995-ci il seçkilərindən sonra kommunistlərin parlamentdə çoxluq qazandığı Rusiya açıq şəkildə NATO-nun genişlənməsi imkanlarını qəti şəkildə tənqid etməsinə baxmayaraq, danışıqlar "təəccüblü dərəcədə məhsuldar” idi. 1997-ci ilin martında Klinton Finlandiyada Yeltsinlə görüşüb. Danışıqlar zamanı Rusiya prezidenti birbaşa bildirib ki, Moskva üçün alyansın genişlənməsinə imkan verən yekun sazişin imzalanması "məcburi addım”dır. ABŞ ümid edirdi ki, Rusiya vəziyyəti başqa cür qəbul edəcək: "istəksiz” olsa da, yenə də razılaşacaq. 

"Bizim mövqeyimiz dəyişməyib. NATO-nun şərqə doğru irəliləməsi səhv olaraq qalır. Ancaq bunun Rusiyaya mənfi nəticələrini azaltmaq üçün addımlar atmalıyam. Mən NATO ilə saziş bağlamağa hazıram, Ona görə yox ki, mən bunu istəyirəm, ona görə ki, bu, məcburi addımdır. Bu günə başqa bir həll yolu yoxdur” - deyə Yeltsin Klintona bildirib.

Rusiya prezidenti yenə də Moskva üçün vacib olanı təkrarladı: genişlənmə keçmiş SSRİ respublikalarını əhatə etməməlidir. "Xüsusilə Ukraynanı. Əgər o, iştirak edərsə, bu, Ukrayna ilə bir sıra məsələlər üzrə danışıqlarımızda çətinliklər yaradacaq", — Yeltsin deyib və əlavə edib ki, Rusiya MDB çərçivəsində keçmiş respublikalarla etibarlı tərəfdaşlıq qurmağa ümid edir və onların alyansa daxil olması bunu çətinləşdirəcək. O, bu şərtlərin rəsmi mətnə daxil edilməsinin çətin olacağını başa düşdüyünü bildirdi (bu, NATO-nun "açıq qapı” prinsipinə zidd olardı), ona görə də əlavə qeyri-rəsmi saziş kimi hansısa razılaşmanın bağlanmasını təklif etdi. Alternativ olaraq, Yeltsin Klintondan hətta şifahi vədlər almağa hazır idi.

"Rəsmi sənəddə Rusiyanın başqa ölkələrə qarşı heç bir iddiasının olmadığını qeyd etməyi təklif edirəm. Keçmiş Sovet İttifaqı ölkələri ilə əlaqədar olaraq, şifahi bir centlmen müqaviləsi bağlayaq - rəsmi sənədə yazmayaq - heç bir keçmiş Sovet respublikası NATO-ya daxil olmayacaq. Bu centlmen razılaşması açıqlanmayacaq”, - Yeltsin təklifini irəli sürüb. 

ABŞ prezidenti bundan imtina edərək, müasir dünyada "sirlərin ola bilməyəcəyini” və belə bir razılaşmanın səhv başa düşülə biləcəyini və Rusiyanın özünün imicinə mənfi təsir göstərə biləcəyini, bununla da onun imperiya ambisiyalarını nümayiş etdirdiyini və Baltikyanı ölkələrdə "həyəcan yarada biləcəyini” iddia edib. O, həmçinin əmin edib ki, "heç kim alyansın genişmiqyaslı, total, sürətləndirilmiş genişlənməsindən danışmır”.

Rusiya-NATO-nun Təsis aktı 1997-ci il may ayının sonunda, Yeltsin və Klintonun görüşündən iki ay sonra Parisdə imzalandı. Sənəddə nə hər hansı bir ölkənin alyansa daxil olmasına məhdudiyyətlər, nə də Rusiyanın NATO-nun hərəkətləri ilə bağlı veto hüququ var idi - Moskva yalnız yeni üzvlərin ərazisində nüvə silahının yerləşdirilməməsi ilə bağlı təminat əldə edə bildi. İki il sonra Macarıstan, Çexiya və Polşa, 2004-cü ildə isə Baltikyanı ölkələr alyansa qoşuldu.