Səhv olduğunu necə etiraf edək və bu, bizim üçün niyə vacibdir?

Culia Strand 2018-ci ildə nəşr olunan elmi tapıntılarına arxayın idi. Strandın araşdırması göstərirdi ki, səs-küylü mühitdə işıqsızlıqla müqayisədə dairəvi işıq lampası olduqda insanlar həmsöhbətini dinləmək üçün daha az enerji sərf edir və daha tez cavab verirlər. Onun araşdırmasına reaksiyalar müsbət idi və Minnesota ştatının Northfild şəhərindəki Carleton Kollecində psixologiya üzrə dosent olan Strand tədqiqatını davam etdirmək üçün qrant maliyyəsi almışdı.

Ancaq bir neçə ay sonra Strand öz nəticələrini təkrarlaya bilmədi. Əslində, o, bunun əksini tapmışdı: işıq insanları daha çox düşünməyə məcbur edir. Strand deyir ki, "sadəcə səhv etmədiyimi, həm də səhv dərc etdiyimi başa düşmək dəhşətli idi." Səhv etmək insan təbiətinin qaçılmaz hissəsidir. Bununla belə, "səhv”in nədən ibarət olduğunu müəyyən etmək çaşqınlıq yarada bilər. İnsanlar 90-cı illərin pop mahnısının adını səhv xatırlamaqdan tutmuş, qızğın mübahisə zamanı günahı dostunun üzərinə atmağa qədər bir çox məsələdə yanıla bilərlər. Səhvlər böyük və kiçik miqyasda, maddi, mənəvi və ya etik mövzularda baş verə bilər. 2010-cu ildə "Səhv olmaq: səhvin hüdudlarında məcara” kitabında müəllif Katrin Şulz səhv olmağı "xarici reallıqdan sapma və ya inandığımız şeydə daxili sarsıntı" kimi müəyyənləşdirir, ancaq səhvin hər iki kateqoriyaya sığmayacaq şəkildə çox geniş olduğuna dair də xəbərdarlıq edir. 

Tərifindən asılı olmayaraq, insanlar tez-tez bunu yaşamaqdan qorxur və ya etiraf etməkdən çəkinirlər. Gənc yaşlarından cəmiyyət uşaqlara "bacını vurmaq düzgün deyil”, "insanlara çox sağolun, təşəkkür edirəm deməyin düzgün olduğu” mesajını aşılayır. Zaman keçdikcə bu ikili "səhv etməyin həqiqətən ağır gəldiyi mükəmməllik səviyyəsi yaradır, çünki elə hiss edirsiniz ki, bütün insanlığınız mahiyyətcə səhvdir",- ailə terapevti Moe Ari Braun deyir. 

Son illərdə cəmiyyətin haqlı olmağı nə qədər sevdiyini və səhv edənləri nə qədər qınadığını göstərən, keçmişdə edilən yanlış hərəkətləri qeyd etmək üçün tarixi yenidən nəzərdən keçirməyə həsr olunmuş bir klub sənayesi ortaya çıxıb.

 

Strand üçün tədqiqat səhvi ilə bağlı narahatlığının çoxu yanlşlıqları necə qəbul edəcəyimizə dair bir modelin olmaması ilə əlaqədar olub. Buna baxmayaraq, səhvlər edə biləcəyimizi və bundan nisbətən zərərsiz qurtula biləcəyimizi dərk etmək, səhvlərdən çəkinən bir cəmiyyət üçün təsəlli verə bilər.

Şultsun yazdığı kimi: "Elə bil nəsə səhvdir kimi hiss edirsən. Ancaq deyəsən, haqlısan axı”. Yalnız bir ampul anından sonra - Strand'in keçmiş araşdırmalarını yoxlayandan sonra olduğu kimi - səhv yolda olduğumuzla bağlı aydınlanırıq.

Dosent və Şəxsiyyət, Duyğu və Sosial İdrak Laboratoriyasının direktoru Adam Fetterman deyir ki, yanlışlığımızı dərk etməyə bizə mane olan şey idrak dissonansı (cognitive dissonance) psixoloji nəzəriyyəsidir. Koqnitiv dissonans iki inancın və ya davranışın toqquşması və ya insanın hərəkətlərinin onların inancları ilə ziddiyyət təşkil etməsidir. (Nümunələrə sağlamlıq risklərini bildiyi halda siqaret çəkmək və ya özünüzü dürüst insan hesab etməsinə baxmayaraq yalan danışmaq daxildir.) Bu münaqişə adətən narahatlıq və ya qeyri-müəyyənlik hissləri ilə nəticələnir.

"Biz bu qeyri-müəyyənliyi azaltmaq üçün olduqca motivasiyalıyıq",- Fetterman deyir. "Çox vaxt insanlar üçün ondan qurtulmağın ən ümumi yolu yeni məlumatı rədd etmək və ya ondan qurtulan yeni fikir, düşüncə yaratmaqdır. Biz yeni məlumatlara uyğunlaşmaq üçün düşüncələrimizi və ya davranışlarımızı çox tez-tez dəyişdirmirik. Bu, əvvəlcədən mövcud olan inancları təsdiqləyən, onları əsaslandıran məlumatları qəbul etmək, şəxsi inanclarımıza zidd olan məlumatı inkar etmək kimi görünə bilər. Vetterman deyir:"Bu dissonansı azaltmaq istəyi bizi səylərimizi ikiqat artırmağa və ya inanclarımızı daha da gücləndirərək geri qayıtmağa məcbur edir".

Səhv etdiyimiz zaman biz sosial təcrid və ya xəcalətli vəziyyətlə üzləşə bilərik. Sosial varlıqlar olaraq, biz daim qruplar daxilində qəbul olunmağa çalışırıq. Bir şeydə səhv etmək bizi bu qrupların üzvlərinin tənqidinə məruz qoyar. "Öz araşdırmalarımda və başqalarının səhv olma mövzusundakı araşdırmalarında gördüyüm şey insanların 1 nömrəli narahatçılığının, utanacaqları və ya başqalarının onların axmaq olduqlarını düşünmələridir",- Fetterman deyir. "Səhv etdiyinizi etiraf edərək, hətta özünüzə belə olsa, siz həmcinsləriniz tərəfindən rədd ediləcəyinizdən qorxursunuz."

İroniya, səhv olmaq anlayışında nə qədər yanlış olduğumuzdadır. Fettermanın araşdırması göstərir ki, səhvlərimizi etiraf etmək bizim reputasiyamızı yaxşılaşdırır. Səhvlərimizi qəbul edəndə, başqaları tərəfindən daha mehriban və mülayim görünürük. Fetterman öz laboratoriyasında səhvini qəbul etmənin insanın reputasiyasına təsirlərini öyrənməklə insanların gələcəkdə səhvlərini etiraf etməyə meyilli olub-olmayacağını araşdırır. "Beləliklə, biz insanlara öz araşdırmalarımızı incə şəkildə öyrətməyə çalışırıq və sonra bunun fərqli bir vəziyyətdə onların səhv etdiklərini etiraf edib-etməmələrinə təsir edib-etmədiyini görməyə çalışırıq", - o deyir.

Səhvləri etiraf etmək, yanlış insanın çiyninə toxunduğumuzu anlamaq qədər tez də baş verə bilər, başqa bir halda isə daha əvvəl dünyanı necə səhv gördüyümüzü yavaş-yavaş aydınlaşdıran uzun sürən prosesə də çevrilə bilər. 

Böyüyərkən Anna Çiranovanın özünəməxsus inancları var imiş: "Mən düşünürdüm ki, kasıb insanlar tənbəldirlər və hökumət mənim pulumla Robin Qud rolunu oynamağa çalışan bir dəstə sosialist bürokratla doludur”. Kolleci bitirəndə iqtisadi tənəzzül pik həddində idi. Çiranova heç biri tibbi sığortası olmayan üç işdə çalışıb, otaq yoldaşları ilə bir mənzil kirayə eləyib. İndi öz video istehsal şirkətini idarə edən Çiranova deyir: "Mən çox tez öyrəndim ki, bəzən nə qədər çalışsan da, sistemli uğursuzluqlar səni geri salmağa davam edir".

Bəzən biz Çiranova kimi köhnə inancları əvəz edən yeni inanclar formalaşdırırıq və ya bir neçə yanlış dönüş sayəsində iki saatlıq yol səyahətinin yeddi saata çevrilməsi kimi yanlışlığımızı göstərən siqnallarla xəbərdar olunuruq. Fetterman deyir ki, yalnız inanclarımıza zidd olan dəlillərin sistematik şəkildə təqdim edilməsi iynəni oyanış çağırışına doğru hərəkət etdirməyə kömək edə bilər. "Zaman keçdikcə fakt ardınca faktlar insanların inanclarını aşındırmağa başlayacaq."

Braun deyir ki, bu anlayışlara gəlməyimiz üçün biz səhv etmək iqtidarında olduğumuz gerçəyini qəbul etməli və eqolarımızı bir kənara qoyaraq, hansısa şəkildə axsadığımız və ya fikrimizi dəyişdirdiyimiz bir dünyada yaşadığımızı qəbul etməliyik. Əslində, Fetterman vurğulayır ki, sadəcə öz səhvlərimizi qəbul etmək bizə səhv etməyə daha açıq olmağa imkan verə bilər.

Müdafiəyə keçmək və ya niyə səhv etdiyinizə görə bəhanə gətirmək təbiidir, lakin "səhvlərimizə görə məsuliyyətdən yayınmaq üçün bu strategiyalar yanlış olaraq daha yaxşı, daha məhsuldar bir əlaqəyə mane olur" deyə Şulz yazır. Braun deyir ki, bəhanəsiz səhvini etiraf etmək - sadəcə olaraq "səhv etdim" demək - bir bacarıqdır. "Bu yəqin ki, onların etdikləri şeyi nə üçün etdiklərinin izahı olaraq ortaya çıxacaq",- Braun deyir. Ancaq zaman və təcrübə ilə səhvlərimizi izah etmədən qəbul edə bilərik. Əsas odur ki, səhv etdiyimizi anladığımız anda səhvlərimizə davamlı olaraq sahib çıxaq.

Səhv etdiyimizi etiraf etdiyimiz zaman özümüzə qarşı hiss etdiyimiz mənfi münasibət irəliləməyimizə ən böyük maneə ola bilər. Braun yazır: "Utanc, təəssüf və qorxu ilə hamıdan çox biz öz yolumuzu kəsirik". "Bunu düzgün başa düşmədiyimiz üçün özümüzü bağışlayırıqmı? Bəzən özümüzü hər kəsdən daha pis məğlub edə bilərik. Biz bu haqlı olmaq ehtiyacından azad ola bilərikmi? Üzr istəməli olduğumuz faktı ilə razılaşa bilərikmi?”

Daha sonra əgər üzr istəmək lazımdırsa, Braun deyir ki, əvvəlcə səhvini etiraf et, sonra isə utanmadan "Bilirəm ki, mübahisəmiz zamanı səni incidən sözlər demişəm. Səhv etmişəm və üzr istəyirəm” deyə üzr istə.

Evan Kruz özünü bloqu ilə uğur qazanmağa o qədər həsr etmişdi ki, birlikdə yaşadığı anasından ona maddi dəstək verməsini, yaşayış xərclərini ödəməsini və platformasını qurarkən təlim keçməsini xahiş edibmiş. Əvəzində anası ona deyib ki, özünə iş tapsın. Keçən ilin oktyabrında o anasını öz məqsədlərinə çatmaq üçün onu dəstəkləməməkdə ittiham edəndən sonra aralarındakı gərginlik pik həddə çatıb. Kruz deyir: "Mənə çox qəzəbləndi və minnətdarlıq hissi dərsi vermək üçün məndən yaşayış xərcləri istəməyə başladı”.

Kruz deyir ki, bir neçə gündən sonra o, hər şeyi anasının nöqteyi-nəzərindən görməyə başlayıb:"Hələ gəlir əldə etmədiyimi nəzərə alaraq onun niyə bloqçuluq təşəbbüslərimə dəstək vermək istəmədiyini başa düşürəm. Heç bir valideyn bunu dəstəkləməz”. O anasına səhv etdiyini deyib, anası isə bunu hərəkətləri ilə göstərməsini istəyib. Kruz Florida Nəqliyyat Departamentində inşaat mühəndisi kimi tam ştatlı bir işə düzəlib və evin işləri ilə məşğul olmağa başlayıb. Kruz deyir ki, bundan sonra anası ilə münasibətləri yaxşılaşıb.

Yanlışlığı normallaşdırmaq insanlara öz səhvlərinin fərqinə varmağa daha asan kömək edə bilər. Fetterman, xüsusən onlar siyasətçi, təsirli firuq və ya professor kimi bir güclü  mövqedə olanda insanların səhv etdiyini etiraf etdiyi zaman nə baş verdiyini öyrənir. İnsanların səhvlərini qəbul etdiyini və davam etdiklərini görəndə bizim günahlarımızı boynumuza alma ehtimalımız da artır.

Strand birgə işlədiyi həmmüəlliflərini, tədqiqatın dərc olunduğu elmi jurnalın redaktorunu, qrant verən təşkilatı və onun vəzifə müddətini nəzərdən keçirən komitəni səhvi barədə məlumatlandıranda, qrantını itirmədiyinə görə sevinib və o, hələ də vəzifəsində qalır. "Bunun nə qədər dəhşətli nəticələrinin ola biləcəyi ilə bağlı qorxularım reallaşmadı",- o deyir. "Səhv bir şey etmisinizsə və əvvəllər bunu başqa heç kimdə görməmisinizsə, nəticələrin dəhşətli olacağını güman etmək çox asandır." Elmi araşdırmalardakı səhvləri düzəltmək üçün Strand öz təcrübəsi haqqında hesabat dərc edib və cavabdan heyrətlənib. "Mənimlə öz işlərində səhvlər tapan və "Bu, həqiqətən də, bununla necə başa çıxacağımı anlamaqda mənim üçün çox faydalı oldu və məni doğru şeyi etməyə ruhlandırdı” deyən təxminən onlarla insan əlaqə saxladı”,- Strand deyir. 

Səhv etmək həm də bayram üçün bir səbəb ola bilər. Acı sözlərimizin partnyorumuzu incitdiyini qəbul etsək, bu barədə məhsuldar söhbət etməkdən həzz ala bilərik və beləliklə, onunla daha da yaxınlaşa bilərik. Sinifdə səhv sual öyrənmək imkanı verir. İşinizdə səhv tapmaq sizə böyüməyə imkan verir.

Strand deyir: "Bu, mənim üçün bir şey öyrənmək üçün bir fürsətdir. Budur, bir şeyi düzəltmək şansı".