Üzeyir Əlizadə: “Mən belə quruma rəhbərlik etsəm, özüm onu ləğv edərəm...”

- Olduğu kimi, Üzeyir Əlizədə. İlk öncə gördüyüm işlər olub. Hələ lap əvvəllərdə. Dünyada ən gənc qəzet təsisçisi olmuşam. 20 yaşımda. Heç bir statistik məlumatda məndən gənc qəzet təsisçisi yoxdur. Qəzetin adı ”Xürrəm” idi. Rəhmətlik Xəlil Rza Ulutürk qəzetin fəxri redaktoru olub. Daha çox milliyətçiliyə yönəlmiş qəzet idi. Bundan əlavə, "21-ci əsr və Bütöv Azərbaycan" kitabının müəllifiyəm. Bunu da gənc vaxtı - 25-26 yaşımda yazmışam. İxtisasca iqtisadçıyam. Əvvəllər ara-sıra mətbuatda çıxış edirdim, sonradan davam etmədim...

- Milli, iqtisadi, siyasi, sosial, ictimai, ədəbi - ümumi olaraq hər şeydən. Milliyyətçilik məsələləri də o cümlədən. Ümumi olaraq vətənpərvərlik deyə bilərik.

- Bu, geriyə çəkilmə hadisəsi olmadı. Zatən mənim uzunmüddətli qəzetçiliklə məşğul olmaq kimi bir niyyətim yoxuydu. Bir il fəaliyyət göstərdi qəzet. Sadəcə, o zamankı dövrün vəziyyəti məni bu qəzetin təsisçiliyinə vadar etdi. Həmin dövrlərdə ideologiyada boşluq, xaotiklik var idi. Azərbaycanın müstəqilliyini, inkişafını istəməyən xarıcı qüvvələr isə bundan istifadə edərək  hər sahədə, istər ideoloji, istər siyasi, istərsə də digər sahələrdə pozuculuq maraqlarıyla nələrsə etmək istəyirdilər. O zamanlar bu qədər informasiya bolluğu yox idi. Bir telekanal, bir neçə də qəzet yayımlanırdı. İnformasiya qıtlığı var idi. Belə olan halda hər zaman cəmiyyətdə pərakəndəlik, anlaqsızlıq olur. Yad təsirlərə tez yuvarlanırlar. O səbəbdən də qərara gəldim ki, vətənpərvər, milli sevdalı, müstəqillik arzulu biri olaraq vətənimə, millətimə xidmət edim.   Həmin dövr mən tələbə idim. Həm oxuyurdum, həm işləyirdim. Qazandığım pula çoxlu sayda evlər, obyektlər, maşınlar ala bilərdim. Amma mən onları etmədim, qəzeti maliyyələşdirdim. Bu mənim millətimə, vətənimə, müstəqilliyimizə olan can yanğım idi. İndiyədək bunu hardasa da deyib özümə boy verməmişəm. Sadəcə mövzunun üzərinə gəldik deyibən dedim bunları. Müsahibədən əvvəl müəyyən qədər söhbət etdik sizinlə. Ədəbiyyat barəsində, ədəbiyyatın konturları və s. Sizə bir şey deyim. Siyasətə qoşulmuram deyən adam artıq siyasətdədir. Başqa cür deyim, futbolun fanatı olmaq bəs edir ki, onun içində olasan. Şərt deyil ki, futbolla məşğul olasan, hər gün futbol oynayasan. Baxırsansa, bunun içindəsən. Mən də həmişə ədəbiyyatın içində olmuşam, amma bir dövr kənardan müşahidə elədim. Çünki diksinirdim. Yəni, mühitin özündən, özünü ədəbiyyata yamaq edənlərdən və s.

"Bunu satıb bundan yaxşı nə alacaqsan?" Bilmirsinizsə, mən deyim. Bir tovuzlu tut arağını satmağa gedir, qonşusu yolda görüb deyir ki, ayə, harıya gedersən? O da deyir, adamları satmağa. Cavab isə belə olur: "A öyün yıxılsın, bunu satıb bundan yaxşı nə alacaqsan?” İndi sizin dediyinizlə bu etdiyiniz ziddiyyət yaratmırmı?

- Açığı, səmimi deyim, dediyinizi eşitməmişəm. Ola bilsin belə bir deyim olub nə zamansa. Bilə-bilə yazmamışam. Bir söz deyim, bir Yapon alimi ilə Amerika alimi ikisi eyni vaxtda eyni şeyi ixtira edir. Amma bir-birindən xəbərsiz. Yəni, bu, plagiat sayılmaz. Bu mənim günahım deyil. Demək yumor dili, yumor təfəkkürüləri qonşudur biri–biriylə.

- İnsan özünü o vaxt dərk edir ki, özünə kənardan baxmağa başlayır. İnsanı sığallamaqla heç nə olası deyil. Tənqid, satira, yumor lazımdır. Şagird nəyisə bilmir, ya şuluq edirsə, müəllim onu sinif otağının küncündə şagirdlərin gözü qarşısında ayaq üstə saxlayır. Yəni gülüş obyektinə çevirməklə tərbiyələndirir. Bu da bir növ tənqiddir. Cəmiyyəti inkişafa aparan yol onu özünə tanıtmaqdan keçir. Özünü görmək, özünü bilmək. Satiranın bir tərəfi odur ki, özün özünü görürsən, bezdirirsən, kim olduğunu öz üzünə vurursan. Özünü–özünə güldürməklə, "nə gündəyik” dedizdirib iyrəndirməyi bacarmalısan. Ondan sonra kafalarda mərhələli şəkildə çarə axtarışı başlanır.  

- Yox, belə deyil. Gəlin, buna şiddət kimi yanaşmayaq. Tolstoy 50 yaşına kimi öz yazdığını bəyənməyib. Dolayısı ilə Tolstoyçuluq 50 yaşından sonra başlayıb onun özü üçün.

Bir dəfə yazı yazanda oğlu nadinclik edərək ona maneçilik törədirmiş. Qapını tez-tez açıb bağlayır, səs salır, bir sözlə dəcəllik edir. Tolstoy da nə qədər onu sakit olmağa səsləsə də, xeyri olmur. Axırda  durub, şillə ilə vurur uşağa. Bu hadisə onu ayıldır. Dərk edir ki, onun iradəsi uşağın dəcəlliyindən də aşağıymış. Öz etiraflarında da bunu deyir. 

- Dilin ləhçəsi ola bilər, amma köhnəsi olmur... Yazılarımla bağlı bildirilən fikirlərin hamısında bir eynilik var. Hamı yazıda dilin möhtəşəmliyini bildirir. Yazı dilinin şirinliyi hamı tərəfindən sevilir. Elə siz dediyiniz də əslində odur. Dilin şirinliyi sizdə qədimilik assosasiyası yaradıb. Çünki qədimilik hamıya doğmadır, şirindir. Sadəcə siz onu elə ifadə edirsiniz. Yazı dilinin şirinliyi hər yazara məxsus olmur. Ona görə də oxunmurlar. Yazıçı nə qədər dərin mövzuya iddialı olsa da, əgər onu oxucusuna danışa bilmirsə, demək, o sənət onluq deyil. Cumlə qurmaq yazıçı olmaq deyil. Çox vaxt bəziləri yalandan, uydurlulmuş, bəsit, dayaz, plagiat fikirləri cümlə qəlizliyi ilə pərdələmək istəyirlər ki, oxucunun fikrini mətndən yayındırsınlar. Sitatlar gətirməklə özlərini ağıllı göstərmək istəyirlər. Qablarında bir şey yoxdu axı, ona görə. İstedadları əzbərçilikdən oyana gedə bilmir. Əksinə, əyalət deyil, daha çox  dünyəvi, bəşəri məsələlərdir mənim toxunduğum məqamlar. Hadisələrin harada cəryan etməsi məsələsi isə yazıcının istedadına bağlıdır. Məsələn, "Əmimgilin məhəlləsi” essemdə yaşlı qadınların toplantı səhnələrini  hansısa klubda, ya parkda, bulvarda təsvir etsəydim, o zaman necə alınardı? Amma Bakının mərkəzindəki köhnə bir məhəllədə təsvir etməyimlə hadısələrin mantajı uğurlu olub. "Ayrılıq çeşməsi” yazımda isə dörd-beş hadisənin yalnız biri kənddə baş verir, qalanları Avropanın göbəyində. Yəni bəşərilik...    

-  Dil dildir. Dil təfəkkür hadisəsidir. Novruzəli haqqında yazıramsa, məcburam həmin dövrün intonasiyası ilə yazım. Bu təsir deyil. Onu Cəlil Məmmədquluzadə "dili" ilə yazmalıyam. O göstərdiyi kimi. Novruzəli dəyişməyib, modern olmayıb ki. İndi də ən müasir texnologiyanın içində Novruzəliyik. Heç özümüzə lazım olan qədər də istifadə edə bilmirik.Amma niyə özümüzə gülmürük? Ümumiyyətlə, nə təfəkkürüm, nə də onun reallaşmasındakı yazı üslubum heç bir təsirə məruz qala bilməz.

 

- Yox. Mən belə düşünmürəm. Özün öz millətinin hər mənfi cəhətini deməlisən. Satira yumordur da. Müharibədən çıxış yolu sağa-sola güllə yağdırıb müdafiə olunmaqdır. Əgər mühasirədəsənsə. İndi inkişaf üçün də bu mütləqdir. Öz faciəni də sağdan-soldan göstərərək yumor etməyi bacarmalısan. Harda zərbə görürsənsə ora atəş açmalısan. Mənim satirik yazılarım modern, bir az da sürealist sarkazm üslubundadı. Sadəcə oxucu gülüşü eynidir. İnsan yaranışından gülüşün forması dəyişmir, eyni mimikayla özünü ifadə edir. 

- Bu yazı, sıradan bir oxucu üçün deyil. Konkret idraklı oxucu üçündür. Orta məktəbli şagirdin oxu zəkasına hesablanmayıb. Orta məktəbli səviyyəsində yazarların yazıları çoxdur. Qəsdən burda intellektual görünüm deyə nəsə yazmamışam. O hekayədə çox məsələyə toxunulub. Diqqətli oxucu anında görüb hiss edəcək. Mən orda da, ümumi də hadisəni göstərib dayanıram. Qalanı qalıb oxucuya. Mövzularımın hamısı bəşəridir. Mən nağıl yazaraq kütlə üçün  işləmirəm. Ona görə dediyiniz intellektuallıq məsələsi bir qədər mübahisəlidir.

- Şöhrət hissi başqadır, şöhrətpərəst olmaq ayrı. Şöhrətə görə hər şey eləməkdən gedir söhbət. Yaradıcı insan şöhrətpərəst olmayan insandır. Məsələn, Mirzə Cəlil hər şeyi şöhrət üçünmü edirdi? O cür çətinliklə. Kantın bir fikri var. Mən varamsa, dünya var, mən yoxamsa, dünya yoxdu. Şöhrətpərəstlər isə ölümdən sonra da yaşamaq istəyirlər. Görün nə qorxulu xəstəlikdir. Bu ruhi xəstəliyin simtomudur. Dünyanın ən qorxulu qadını da, kişisi də şöhrətpərəst olanlardı. Pulgir insan qorxulu deyil o qədər də, amma şöhrətpərstlər belə deyil.

Çünki burda hüdud, sərhəd yoxdur. Şöhrətpərəstlik üçün istənilən addıma, qürurunu, ləyaqətini satmağa razı olar. Bəzən şöhrət üçün intihar da edir insan. 

- Bu gün müasir Azərbaycan ədəbiyyatı mənasızlıq xəstəliyindən əziyyət şəkir. Məni qane eləmir. Ümumi olaraq da məni təəccübləndirmək çox çətindir. Amma yenə də vəziyyət acınacaqlıdır...

- Ədəbiyyata heç bir qurum kömək edə bilməz. Yəni inkişafına. Hansısa qurumda olmaq, yazıçı olmaq demək deyil. Qurum sənə istedad verəsi deyil ki.

-  Artıq dünya bundan çoxdan çıxıb. Dünyada nə Elmlər Akademiyası var, nə  Yazıçılar Birliyi, nə də Rəssamlar, Bəstəkarlar birliyi. Ən uzağı koordinator rolu olmaq olar bu məsələdə. Ədəbi mühiti bir araya gətirmək və s. Dərnəklər formasında. Hər şey formaldır, görüntüdür. 

- Oranın bilirsiz də nə qədər dərgisi var, jurnalı var. Amma nə olsun? Kim oxuyur? Azərbaycanda oxucu yoxdu demək olar, hamısı yazıçı-şairdir. Şairi, yazarı çox olan millətin dərdi də çox olar. Oralarda çap olunan yazılara baxın. Nə gündədir. Ona görə də bu qurum daxil olmaqla digər bu cür Sovetdən qalma qurumlar da ləğv olunmalıdır. Bu gün yazıçılar, şairlər o qədər çoxdur ki, tanımağa belə çatdırmırsan.

- Ən azından qəzet-jurnala nisbətən çox oxunur. Bu, həm müasir dövrün tələbidir, həm də mən düşünürəm ki, məhz o qəzet-jurnallarda keyfiyyətli yazı yoxdur. Heç kimin marağını çəkmir. Bəzən qəzet-jurnallarda tanışlıq, qruplaşma, hansısa qarşılıqlı maraq rol oynayır. İstedadsızlara day-dayılıq etməklə ədəbiyata zərbə vurmaqla məşğuldular. Çünki özləri də istedadsızdırlar. Ona görə də ətraflarında, yanlarında istedadlıları görmək istəmirlər. Görmək istədikləri başqa şeylərdi.  

- Gəlin, belə deyək. İndi elə dövrdür ki, dünyaya özün də çıxa bilərsən. Əlinin altında internet var. Tərcümə etdir, paylaş, göndər. Qurum sənə nə edəcək ki? Niyə məhz qurumdan nəsə gözləyirik? Göndər əsərini müsabiqələrə, saytlara, dərgilərə. Özü-özünün marketinqini aparmaq dövrüdür. Sovetdən qalma bir qurum nə edə bilər axı? Bu gün dünyada ən geridə qalmiş ölkələrin vətəndaşları Avropaya, Amerikaya min çətinliklə miqrasiya edirlər. Qayıqla, piyada hansısa bir əzablı yolla gedib çıxırlar. Amma bir ziyalı yazar innternet üzərindən Avropa ədəbi dərgilərinə niyə çıxa bilməsin? Hə, o başqa məsələ, özləri də bilirlər ki, oların yazdıqları heç burada oxunmur, o ki qaldı kimdir Avropada onları oxuyan. Ona görə də heç kimə lazım olmayan yazılarının taleyini dövlət maliyyəsi hesabına dövrəyə buraxırlar. Çünki özü pul buraxsa, satılmayacaq, oxunmayacaq, zərər edəcək. Onlar da ölkə daxilində başını qatır da. Çox da üstlərinə getməyin heç. (Gülür)

- Tam səmimi, mən belə bir şey istəməzdim. Mən belə quruma rəhbərlik etsəm, özüm onu ləğv edərəm. Mənasızdır, vallah. Nəyə lazımdır? Ondansa nəşriyyatlar inkişaf eləməlidir. Nəşriyyat yazıçıya qonorar ödəyib əsərini çap eləməlidir. O qəzet-jurnalların başını buraxmaq lazımdır. Müasir dövrdə adi feysbuk profili qəzet-jurnaldan daha çox oxunur. Konkret olaraq qurumlardan əl çəkmək, onları diqqətə almamaq lazımdır. Ən yaxşı halda keçmək lazımdır qeyri-hökümət təşkilatlarına. Yazıçı da normal qazanmalıdır. Yoxsa, təyin olunanlar büdcədən yeyirsə, o, ədəbiyyata heç nə edəsi deyil...

- Bilmirəm.

- Heç kimi.

- Nə olsun? Digərlərinə münasibətim belədir. 

- Mən də təşəkkür edirəm.