İnsanlıq son dəfə 1972-ci ilin dekabrında NASA-nın "Apollo 17” missiyası ilə Ay səthində addımlamışdı. Bu hadisə ABŞ-ın kosmik proqramının zirvəsi kimi qəbul edilir. Həmin dövrdə "Apollo” ilə Sovetlər arasındakı rəqabət, Soyuq Müharibənin qlobal nüfuz, elmi üstünlük və ideoloji güc simvoluna çevrilmişdi.

Yeni kosmik rəqabət başlayır

Qaynarinfo xəbər verir ki, bu gün oxşar bir yarış yenidən formalaşır: bu dəfə qarşı-qarşıya gələn iki supergüc – Amerika Birləşmiş Ştatları və Çin. Hər iki ölkə qabaqcıl texnologiyalara sərmayə yatırır, sıx qrafiklərlə işləyir və Yer orbitindən kənarda nüfuz sahələri uğrunda yarışır. Lakin bu dəfə qalibin kim olacağı aydın deyil.

Fərq ondadır ki, artıq Soyuq müharibənin sərt qütbləşməsi mövcud deyil. Onun yerini çoxqütblü, kommersiya aktorlarının, ittifaqların və daxili siyasətin rol oynadığı yeni bir mühit alıb. ABŞ dəyişkən büdcə prioritetləri, mürəkkəb təchizat zəncirləri və özəl sektora asılılıqla irəliləməyə çalışır. Əvəzində, Çin uzunmüddətli, dövlət yönümlü bir strategiya tətbiq edir. Çin NASA-dan əvvəl Aya insan göndərməyi bacarsa, bu hadisənin təsiri yalnız Ay səthindəki izlərlə məhdudlaşmayacaq.

NASA niyə gecikir?

Çin 2030-cu ildən əvvəl Aya astronavt endirməyi planlaşdırır. Stratejiyaya əsasən, "Mençjou” adlı ekipajlı kosmik aparat və "Lanyüe” adlı Ay eniş aparatı, ağır yük daşıya bilən "Long March 10” raketləri ilə orbitə buraxılacaq. Aparatlar Ay orbitində birləşəcək və iki taykonavt səthə enəcək.

Bu arada NASA-nın "Artemis” proqramı – agentliyin "Aya dönüş bileti” kimi təqdim etdiyi layihə – davamlı gecikmələrlə üzləşir. Son yeniləmələrə görə "Artemis II” uçuşu 2026-cı ilin aprel ayına, Ay eniş missiyası isə 2027-yə təxirə salınıb. Texniki problemlər, xüsusilə "Orion” kapsulunun istilik qalxanı ilə bağlı çətinliklər mühəndisləri sıxıntıya salır. Bu ləngimələr həm dizayn, həm də missiya cədvəlinin yenidən tənzimlənməsinə səbəb olub.

Büdcə təzyiqləri də NASA-nın hərəkət imkanlarını zəiflədir. Agentliyin kəşfiyyat layihələrinə üstünlük verməsi bəzi elmi və infrastruktur proqramlarını arxa plana keçirib. Podratçıların yükü artıb, mühəndis komandalarının davamlılığı pozulub. Üstəlik, ABŞ-da hər yeni administrasiya ilə dəyişən prioritetlər uzunmüddətli sabitliyi çətinləşdirir.

NASA bu mərhələdə "SpaceX”ə böyük ölçüdə güvənir. Şirkətin hazırladığı "Starship” gəmisi, astronavtları Ay səthinə endirəcək "Human Landing System” missiyasını icra etməlidir. Lakin sistemin uğurla işləməsi üçün kosmosda yanacaq doldurma, birləşmə və ekipaj transferi kimi hələ tam test edilməmiş proseslərin işləməsi vacibdir. Sınaq uçuşlarının bir çoxu uğursuz olub. Beləliklə, NASA riskli və məhdud manevr sahəsində irəlilədiyi halda, Çin planlarını sürətlə həyata keçirir.

Çin qalib gələrsə, nə baş verər?

2025-ci ilin avqustunda Çin "Lanyüe” aparatını Ay şəraitini təqlid edən yer simulyasiyasında sınaqdan keçirdi və eniş-qalxış əməliyyatlarının real şəraitdə işləyə biləcəyini təsdiqlədi. "Long March 10” raketlərinin mühərrik testləri də plan üzrə davam edir.

Bundan əlavə, 2026-cı ildə buraxılması planlaşdırılan "Çanq’e-7” adlı robotik missiya Ayın cənub qütbünü araşdıracaq və su buzu ehtiyatlarını müəyyənləşdirməyə çalışacaq. Bu addımlar gələcək insanlı missiyaların əsasını təşkil edir. Əlbəttə, planlar texniki və ya maliyyə maneələri ilə üzləşə bilər; lakin Çinin mərkəzləşdirilmiş planlama modeli və siyasi sabitliyi, NASA-nın tez-tez dəyişən prioritetləri ilə müqayisədə ona ciddi üstünlük qazandırır.

Aya insan endirmək yalnız simvolik deyil, həm də strateji güc nümayişi olacaq. Bu, Çin Kommunist Partiyasının siyasi legitimliyini gücləndirəcək və ölkəni kosmos sahəsində aparıcı gücə çevirəcək. Diplomatik baxımdan isə digər ölkələri Çinin "Beynəlxalq Ay Tədqiqat Bazası” layihəsinə cəlb edə və Ay resurslarının idarə edilməsində söz sahibi ola bilər.

Elmi baxımdan, insanlı Ay missiyalarının uğuru, itələmə sistemləri, material texnologiyaları və yer resurslarından istifadə sahələrində Çin üçün irəliləyiş demək olacaq. Bu da gələcək kosmik infrastruktur yarışında əhəmiyyətli üstünlük yarada bilər.

Eyni zamanda, bu texnologiyaların müdafiə və kəşfiyyat məqsədli ikili istifadə potensialı da nəzərdən qaçırılmamalıdır. Kosmosdan müşahidə, peyk şəbəkələri və uzun mənzilli raket sistemləri kimi sahələrdə yeni güc balansı formalaşa bilər. Həmçinin, kosmosda insan sağlamlığı üzrə aparılacaq tədqiqatlar həm astronavtlar, həm də Yer üzündəki tibbi sahə üçün yeniliklərə yol aça bilər.

Çinin insanlı Ay missiyası məqsədinə çatması, qlobal kosmik liderlik anlayışını tamamilə dəyişə bilər. ABŞ hələ də güclü oyunçudur, lakin artıq kosmosdakı mütləq üstünlüyü ciddi şəkildə sual altına düşür.

Aydın