Quşların qanadları da yoxdursa...

Birincinin - romanın adı "Qanadsız quşlar” idi. Qeyri–adi bir roman deyildi, olsa-olsa, sovet vaxtı Özbəkistan kommunist partiyasının birinci katibi olmuş, yazıçı-məmur, siyasi büro üzvlüyünə namizəd Şərəf Rəşidovun "roman”larından, xüsusən baş katib Leonid İliç Brejnev yoldaşın çox məşhur "trilogiya”sından (İlahi, sovet vaxtı nə qədər zir-zibil də oxumuşduq! Bunlardan xilas olmağın yolunu da tapmır adam!) azca maraqlı və təsirli olardı. 

Odur, tək adı qalıbdı yadımda: "Qanadsız quşlar”. Bilirsinizmi, niyə? Əsəri oxuyanda uşaq deyildim. O vaxtdan bir sual həkk oldu beynimə: "Əcəba, quşların qanadları da yoxdusra, daha nəyi vardır?”.. 

Beləcə, "qanadsız quşlar” ifadəsi mənimçün bir simvol, hətta "siyasi etiket” oldu. Dünyada azadlığa can atan, amma ən müxtəlif səbəblərdən buna çatmayanları xarakterizə etmək istəyəndə bu ifadə düşür yadıma!

İkinci əsərsə bir hekayəydi. Təsadüfən düşmüşdü əlimə. Çox təəssüf, nə  adı, nə də müəllifi yadımda qalmayıb. 

Məzmunu beləydi ki, bir uşağın dilindən nəql olunurdu. Bəli, uşaq danışırdı ki: "Atam fizik idi. Axşam işdən qayıdandan sonra özünün bütün divarlarını güzgülərlə bəzədiyi otağına çəkilər, dörd tərəfdən ona tuşlanan əkslərinə baxa-baxa konyak içərdi. Hərdən də səhərə qədər nəsə yazıb-pozar, sonra da yazdıqlarını əzib-bükmələyib zibil qutusuna atardı. Qoca professor babam gələr, zibil qutusundan əlyazmalarını götürər, aparıb üzünü köçürər və xarici jurnallara göndərərdi. Xeyli belə davam etdi. Amma bir gün atam həmişəki kimi səhər yenə də işə yollandı, fəqət, daha qayıtmadı..."

Doğrusu, bir az əvvəldə qeyd etdiyim yarısovet–yarılatış romanı yox, məhz bu hekayə daha çox təsir etmişdi mənə. 

Əsas da ona görə ki, "geri qayıtmamaq” məsələsini müəllif, yaddaşım aldatmırsa, açıq saxlamışdı. Həm də hekayəni oxuyandan sonra bilirsiniz, dərhal ağlıma nə gəldi? Fikirləşdim ki, hekayənin müəllifi də  bir gün mütləq yoxa çıxacaq və daha geriyə - evinə dönməyəcək...  

Qərəz, uşağın istedadlı fizik atası o vaxt bir neçə səbəblərdən geri dönməyə bilərdi. Hərçənd, prinsipcə, hər oxucu özü bir sonluq düşünə bilərdi bunun üçün.  

Ya ölkədən qaçardı (hərçənd ki, çox çətin məsələydi, hər adama da müyəssər olmurdu), ya da başqa sovet adamları kimi "yoxa çıxardı”; onu da NKVD-nin "qara maşın”ına basıb "sovet gestaposu”na aparar, oradan da, ən yaxşı halda, məhbus alimlərin çalışdığı Sibir "şaraşka”larından birinə yollayardılar, hansıları ki, sonradan böyük rus yazıçısı Aleksandr Soljenitsın çox gözəl təsvir edəcəkdi... 

Bir daha deyirəm, yaddaşım aldatmırsa, müəllif sonluğu, yəni hekayənin finalını açıq saxlamışdı.

Ən əsası bu idi ki, hər iki əsərdə, xüsusən də hekayədə problem ondan ibarət idi ki, insan özünü AZAD hiss etmir.

Yenə hekayədən misal çəkəcəm. Adamın Tanrı sarıdan bəxti gətirib, istedadlı fizikdir, evi-ailəsi, onu nəinki sevən, hətta pərəstiş edən, hələ bunu o qədər başa düşməsə də atasını dahi hesab edən övladı və xüsusən də işi-məşğuliyyəti vardı. 

Amma AZAD deyildi və bunun əzabını yaşayırdı. Ona görə də mənlik olsaydı, birinci əsərin adını ikinciyə - hekayəyə qoyardım, çünki quşların həqiqətən də əgər qanadları da yoxdursa, daha nələri var axı?..

Bilirsinizmi, nəyə bənzəyir bunlar? Həzrət Əli deyirdi ki, ey insan, Allahın sənə ağıl da verməyibsə, daha nə veribdir? Yəni ağlın yoxdursa, başqa şeylər sənin nəyinə lazım?..

AZADLIQ da belədir. Azad deyilsənsə, başqa şeylər nəyinə lazımdır? Qul xoşbəxt olurrmu? İstəyir, lap Yusif peyğəmbər olsun, ağası da onu lap övladı kimi sevsin, amma yenə də quldur axı! 

Gecələr yatanda belə yuxusuna tamam başqa şeylər girəcək. Bəli, nə varlı-karlı misirli hamisi, nə ona vurulan gözəl Züleyxa yox, qoca atası və ağlar qalmış anası, uzaq, qumlu İsrail səhraları və hətta onu quyuya atan paxıl qardaşları gələcək yuxularına...        

Odur ki, təkrar deyirəm: quşun qanadı da yoxsa, daha nəyi var? Axı qanadsız quş daha quş da deyil, yaxşı halda, sahibi üçün yumurtlayan və bir gün də başı kəsilib, qızardılıb stola-süfrəyə qoyulan acız bir toyuqdu, hansının ki, qanadları həm var, həm də yoxdur. 

Formal baxımdan guya var, əslindəsə yoxdur, yaxud da var, fəqət, uçmaq üçün yox, görüntü üçündür: axı bu qəliz dünyada çox şeylər, elə dünyanın az qala, özü də sadəcə, görüntüdür.

Sovetin vaxtında rusların çastuşkası vardı: "Toyuq quş deyil, Monqolustan da xaric!". Ən gülməlisisə, bilirsiniz, nədir? Toyuqların da "iddia”ya düşdüyü, necə deyər, sarsaqladığı vaxtlar olur. Bir də gördün, dama qonub banlayırlar! Belə olanda uşaqlıqda rəhmətlik nənəm deyərdi ki, a bala, tut, kəs onu: bəli, biçarə toyuğun hindən stola – süfrəyədək çəkən "uzun, şərəfli, namuslu və mənalı ömrü” beləcə bitərdi...