Rejissordan Sovet Azərbaycanı və yeni filmlərimiz haqda maraqlı fikirlər (MÜSAHİBƏ - I HİSSƏ)

Beləliklə, Qaynarinfo-nun sullarını rejissor Əli İsa Cabbarov cavablandırır. 

- Nə qədər qəribə olsa da, deyim ki, Azərbaycan kinosu bolşevikləşməyib. Azərbaycan filmləri arasında əqidəli kommunist olmayıb. Bu mövzudakı filmlər əsasən bolşevikləşməni milli faciə kimi göstərib. Məsələn, Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasının 50 illiyinə ithaf olunmuş "Yeddi oğul istərəm” filmində biz daha çox Cəlalla Humayın faciəsini görürük. Yaxud filmdə bir epizod var: güllələnən Azərbaycan kəndlisi bolşeviklərə deyir ki, hamınızın kökünü kəsəcəklər. Bu və ya digər epizodların əksəriyyətində dini mübarizəyə vurğu yoxdur. Mən bunu analiz etmişəm, Azərbaycanın kino tarixində əqidəli bir bolşevik filmi tapa bilməzsən. "Birisigün, gecəyarısı” filmini bolşevik filmi saymaq olar, doğrudur. Ancaq orda da daha çox daxilə yox, xarici agentlərə qarşı mübarizəyə vurğu edilir, rejissora maraqlı olan sinfi mübarizə yox, macəra janrıdır. Ümumiyyətlə, o dövrdə elə bir Azərbaycan rejissoru olmayıb ki, milliliyə zidd addım atsın, ruslaşmanı, sovetləşməni ürəkdən istəsin, təbliğ eləsin. Elə bir iş yoxdur. Pis-yaxşı Azərbaycan kinosu milli ruhda olub. Bunun da kökü Üzeyir Hacıbəyovdan, Cəfər Cabbarlıdan gəlir. Bizdə sovetleşməni bayraq edən film, demək olar ki, yoxdur. Bir-iki dənə nəsə çəkilib, orda da filmin ovqatı kommunist ruhu deyil. Ona görə, mən indi hətta "Sevinc buxtası” filminə də rahatlıqla baxa bilərəm. Lap elə "Qatır Məmməd” filmində də biz faciəli insan taleyini görə bilərik. Azərbaycan kinosu hər zaman milli ruhu saxlamağa, sevgi dramları çəkməyə çalışıb. Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqı yarananda Lətif Səfərova deyirdilər ki, ölkənizin nə kinosu var ki, hələ ittifaq da yaradasınız, qoy SSRİ Kino İttifaqının filialı olsun. Bizimkilər bu zaman da dava ediblər, filial yox, müstəqil ittifaq yaradıblar. Hətta Nəriman Əbdülrəhmanlının dördcildlik "Azərbaycanın kino tarixi” kitabında maraqlı fakt var, bizimkilər ona nail oldular ki, Azərbaycan kinosu günü, Sovet kinosu günündən fərqli olaraq, ayrıca qeyd edilsin. O vaxt təbii ki, başqa söhbətlər ola bilməzdi, amma adını yerli kadrların inkişafı, yerli kinonun inkişafı qoyub, müəyyən işlər görürdülər. Ən parlaq filmlərdən "Yeddi oğul istərəm”dir, diqqətlə baxsan, görərsən ki, əslində kommunistlərin o kəndə qan salmağı, Cəlalla Humayın faciəsi önə çəkilir. İndiyə qədər bu filmə baxırlar. Çünki bu filmdə tərəfkeşlik yoxdur. Hətta liberal dəyərlərdən baxsaq, xüsusi mülkiyyəti olan Gəray bəy haqlıdır və övlad faciəsi yaşamış insandır.

 

- Estetik baxımdan o filmlərin xüsusi özəlliyi yoxdur. Bizdə hər zaman kino məqsəd olmayıb, vasitə olub. Məsələn, maarifçilik üçün vasitə, milli özünüdərk üçün vasitə, Qarabağ müharibəsində təbliğat vasitəsi və s. Sovet dövründə də çəkilən filmlərin mövzusu daha vacib idi, nəinki estetik dəyəri. Estetik cəhətdən Azərbaycan filmləri orijinal olmayıb. Filmlər standart qəliblərlə çəkilib və heç vaxt forma axtarışları olmayıb. Azərbaycan rejissorları işə praktik yanaşıblar: film çəkmək istəyirəm: bunun əleyhinə, bunun leyhinə və bitdi. Kinonun forma yaradıcılığından zövq alım, dekonstruksiya edim, sitat gətirim, belə şeylər olmayıb. Axtarsaq, çox az forma və estetika axtarışı nümunəsi tapmaq olar. 

- O vaxt Azərbaycan rəhbərliyi daha çox ona çalışırdı ki, ölkəmizin İkinci Dünya Müharibəsindəki rolunu təqdim və təbliğ edə bilsinlər. Məqsəd bizim də bu qələbəyə şərik olduğumuzu göstərmək idi. Axı, Bakıya qəhrəman şəhər adı vermədilər. Müharibə filmlərində əsas ideya bu idi. Hətta "Bizim Cəbiş müəllim” filmində belə bir fikir səsləndirilir ki, Bakı nə yolla olursa-olsun, cəbhəni neftlə təmin edəcək. Kino ümumi siyasətin həyata keçməsinə kömək edirdi. O ki qaldı topun-topxanın olmamağı barədə fikrinizə, Mixalkovun bir sözü var, deyir ki, şüanın əksi şüadan güclüdür. Bir müsahibəsinə deyir ki, uşağı xəstəxanaya aparmışdım, birdən çox güclü səs eşitdik, bildik ki, qəza baş verib. Camaaat o tərəfə axışdı. Amma mən qəzanı görmədim. Qəzanın səsini eşitdim və bu, mənə qəzanı görməkdən daha pis təsir etdi. Müharibənin od-alovunu göstərməkdənsə, onun acı, ağır nəticələrini göstərmək, əlbəttə, daha təsirli olur. Müharibəni gözü ilə görən, canı-qanı ilə duyan adam müharibədə iştirak etməyənlərdən az olur hər zaman, bu da təbiidir.  Məntiqlə müharibəni görən adamlar daha yaxşı çatdırar bilər də hər şeyi. Sənət adamları müharibəni görməyib, amma hər halda bu dəhşəti çatdırmaq lazımdır axı. Ona görə, sənət daha çox müharibənin özünü deyil, inikasını verir. Bu, daha güclü bir yoldur. Bu, sənətin bir metodudur, həm "Bizim Cəbiş müəllim” filmində, həm də "Şərikli çörək”də bu məsələ çox dəqiqliklə işlənib. Ona görə də, indiyə qədər ən çox sevilən Azərbaycan filmlərindəndir. 

O filmlərdə döyüşçü taleyi olsaydı, bəlkə mövzu köhnələcəkdi, ancaq ziyalı, uşaq taleyi həmişə aktualdır. Həzi Aslanov haqqında filmdə döyüş səhnələri olsa da, filmin canı qəhrəmanın ailəsinin taleyindən narahatlığı, onlara sevgisidir. Təsadüfü deyil ki, filmin adı da "Sizi dünyalar qədər sevirdim”dir. "Uzaq sahillərdə” filmində də əsas məqam Mixayolunun Anjelikaya sevgisidir, xəyalında onların bir yerdə Bakıya qayıtmağıdır. Bu filmlərdə də döyüş səhnəsi sadəcə bir faktdır, əsas istiqamət qəhrəmanın sevgisi, ailəsi üçün darıxması, məhz bu baxımdan faciəvi taleyidir. Rejissor Elçin Musaoğlunun işlətdiyi "müharibəsiz müharibə” ifadəsi var. Müharbəsiz müharibə daha effektlidir. Azərbaycan kinosunun yolu da məncə, bu olmalıdır. Bu yolda uğur qazana bilərik. 

- Mənə elə gəlir ki, italyan neorealzmi üçün "Şərikli çörək” bir az işıqlıdır. Neorealzm insan ağrı, acısını daha sərt verir. Sovetlərdə də ağrı, acının daha sərt verilməsinə icazə verilməzdi. Bu baxımdan "Şərikli çörəy”in oxşarlığı daha çox formal xarakter daşıyır. Doğrudur, neorealizmin bulağından su içib, ancaq "Şərikli çörəy”ə neorealist film demək doğru deyil. "Bizim Cəbiş müəllim” estetika olaraq neorealizmə daha yaxındır. Çünki orda sovetin sadəlövh patriotizmi yoxdur, daha çox ağrı-acı var. "Şərikli çörək”də isə ağrı-acı bir az azdır. 

- Əfqanıstan Azərbaycan xalqının davası deyildi. Azərbaycanlılar başa düşüb ki, bu, müvəqqəti bəladır və mümkün qədər bu bəladan uzaq durmaq lazımdır. İmkanın oldu, qaç, canını qurtar. Yəni, Əfqanıstan mövzusu bizə, kinomuza doğma olmayıb. Mən kino tarixini araşdıranda heyrətə gəlmişəm. Ki, bizim rejissorlar üzdə milli olmaya-olmaya milli xətlə bağlı nə qədər iş görüblər. Əfqanıstan söhbətində də onu başa düşüblər ki, bu Sovetin konyunkturası idi. 

- Var. Amma bizimkilər belə hesab edib ki, bu mövzu bizə yaddır. 

- Şəxsən mən belə hesab edirəm, bizim Birinci Qarabağ savaşı haqqında filmlərdə erməni qanına susamamağımız, düşmənə ləyaqətli münasibət var. Biz torpaq həsrətimizi göstərmişik bu filmlərdə. Elə buna görə də, "Sarı gəlin” filmi haqqında 90-larda məqalə yazanda sonda qeyd etmişdim ki, biz qalib gələcəyik. Hətta "Nabat” və "Qala” filmində düşmən obrazı anonimdir. Bir maraqlı məqam da var, kinonun həyatda gerçəkləşməsi. Bizim əsgərlər "Fəryad” filmindəki səhnənin əksini 44 günlük müharibədə canlandırdılar. Filmə, kinoya bundan yaxşı qiymət, hörmət ola bilməz. Ümumiyyətlə, bizim xalqın ruhundan gələn şeydir ki, ermənini vəhşi kimi göstərən filmlərimiz yoxdur. Daha çox müharibə qurbanlarının insan faciəsinə köklənmişik filmlərimizdə. Hətta Xocalı faciəsinə müaciət də az oldu, sanki demək istəyirdik ki, Xocalı bir yaradır, hələ buna dəyməyək. Bunun söhbəti sonradır, bunun qisası sonraya qalıb. Sanki o vaxtlar belə bir yanaşma var idi. Ola bilər ki, mən kino adamı kimi həmkarlarıma bəraət verirəm. Amma sizin yerinizdə fransız da otursaydı, ona da deyəcəkdim ki, bizdə ermənini gerizəkalı, faşist kimi göstərən filmlərə həddindən artıq azdır. "Fəryad” filminin unikallığı ondadır ki, ermənini qaçan göstərmir, girirlər zirzəmiyə, bombardman qurtarandan sonra yuxarı qalxırlar. Və onları qələbədə göstərir. 

- Dağılır, tamam, amma biz torpağı geri qaytarmırıq. Əsirimizi dəyişirik. Bizim məsələ sonraya qalır. Filmin ən böyük mesajı odur ki, azərbaycanlı əsir erməni uşağının olduğu evi əlində imkan olsa da yandırmır. Yaxud "Hər şey yaxşlığa doğru” filmində azərbaycanlılar yığışıb erməni meyitini basdırmaq üçün yer axtarırlar. "Qala”da dediyim kimi, düşmənin özü göstərilmir. "Nabat”da isə düşmənə qarşı dayanan hər hansı bir Rembo deyil, tənha qadındır. Yaxud "Dolu”da erməni qadını tuturlar, amma ona heç nə etmirlər, buraxırlar gedir. Ölən əsgər isə deyir ki, mən bu dünyada qız görmədim. "Girov” filmində isə erməni kişi azərbaycanlı qadın tərəfindən azad edilir. Ola bilər ki, mən üç alan qardaşımı beş alan kimi göstərmək istəyirəm, mümkündür. Amma mən belə hesab edirəm ki, bir ingilis Birinci Qarabağ Savaşı haqqında çəkilən filmlərdən elmi iş yazsa, deyə bilməcəyək ki, Azərbaycan ermənifob filmlər çəkirdi. Əksinə, məncə, yazacaqlar ki, Azərbaycan kinosu ümumbəşəri dəyərləri əxz etməyə çalışıb.  Ola bilsin ki, Azərbaycan kinosu son illərdə kəmiyyətcə tamaşaçı qarşısında üzüqaradır. Amma keyfiyyət baxımından məncə pis işlər görülməyib. Hətta "Hər şey yaxşılığa doğru” filminə ermənilər də müsbət münasibət göstərir. 

- Sənədli filmlər çəkilib, amma söhbət sırf bədii filmlərdən gedirsə, məncə, çəkiləcək bədii filmlərdə Tərtərin, Gəncənin bombalanmasının dəhşəti olmalıdır. Yaxud ilk ağır əməliyyatlardan biri - Füzulinin azad olunması haqqında maraqlı yanaşma ortaya qoyulmalıdır. O ağrılar olmalıdır bizim filmlərdə. O ağrını hiss eləməyən, Bakıda kabinetində rahat kresloda oturub heç nə ortaya qoymaq olmaz. Məsələn, Vladimir Vısotiski hərbçi oğlu idi, onun müharibə haqqında oxuduğu mahnılara veteranlar göz yaşı tökürdü. Genetik olaraq hiss edirdi müharibəni. Ağrını içərindən keçirməlisən, sonra nəsə deməlisən, nəsə çəkməlisən.

Bir məqamı xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, 44 günlük müharibənin kino həllinə məsuliyyətsiz münasibət hiss edirəm. Kinoya məsul şəxslər bu məsuliyyəti, 44 günlük müharibənin ağrı-acısını hiss eləməlidirlər. Onların nəbzi sıravi bakılının, gəncəlinin, tərtərlinin nəbzi ilə döyünməlidir. Hansısa sıravi vətəndaş ola bilər ki, bu ağrı-acını, bu qələbəni hiss və dərk eləməsin. Ancaq bir rejissor mütləq hiss etməli, dərk etməlidir. Mənə elə gəlir ki, sovet Azərbaycanı kinosu həqiqəti çatdırmaq baxımdan daha qabaqda idi, nəinki müstəqil Azərbaycan kinosu. Sadə vətəndaşlar kinomuza baxanda, təəssüf ki, öz həyatını görmür. Ən vacib məqam odur ki, kino məmurları arasında səriştəsiz və məsuliyyətsiz yanaşmalara rast gəlirik. 

Ümumiyyətlə, İkinci Qarabağ müharibəsi haqqında film çəkən adam xalq adamı olmalıdır. Qarşıda duran məqsədləri bilmək üçün Azərbaycanın hər qarışını hiss etməlisən. 

Təəssüf ki, indi, əvvəlki illərdən fərqli olaraq milli düşüncəli insanlar Azərbaycan kinosunda ön mövqedə deyillər. Bu baxımdan görüləsi iş çoxdur. 

- Bu, sovet dövrünün səhvlərini nəzərə almayan yanaşmadır. Halbuki, Sovetlərlə müqayisədə İran hökuməti məsələyə daha peşəkar yanaşır. Kiarostaminin filmləri beynəlxalq festivallara çıxanda ona demirlər ki, bu nədir, sən bizi kasıb göstərirsən. Başa düşmək lazımdır ki, Votsap, Youtube zamanında nəyisə gizlətmək mümkün deyil. Total pozitivlik əks effekt verir. Bu, səhv siyasətdir. Azərbaycan ideloji müharibəsini aparmaq üçün lazım gəlsə, özünü kasıb da göstərməlidir, məğlub da, qalib də. Sənətə sovet senzoru səviyyəsində yanaşmaq olmaz. 

Ardı var... Söhbətin tarixi şəxsiyyətlər haqqında çəkilmiş filmlərlə, ordakı döyüş səhnələri ilə bağlı hissəsi də var. Bu hissə də yaxın günlərdə saytımızda yayımlanacaq.