Antarktida dairəvi qütb cəryanı Antarktida qitəsi ətrafında saat istiqamətində fırlanan və Yer planetindəki ən güclü okean axını hesab edilir. Bu axın Qolfstrimdən beş dəfə, Amazon çayından isə yüz dəfə daha güclü təsirə malikdir.

Qaynarinfo xəbər verir ki, bu axın Sakit, Atlantik və Hind okeanlarını birləşdirən qlobal okean "nəqliyyat kəməri" sisteminin əsas hissəsidir. Bu sistem planetin iqlimini tənzimləməkdə və su, istilik və qida maddələrinin dünya boyu yayılmasında mühüm rol oynayır.

Lakin Antarktidadakı buzlaqların əriməsi nəticəsində meydana çıxan soyuq və şirin su okeanın duzlu suyunun sıxlığını azaldaraq bu həyati əhəmiyyətə malik axını pozmaq təhlükəsi yaradır.

Yeni araşdırmalara görə, qlobal istiləşmə davam etdikcə Antarktik Qütb Dövranı Axını 2050-ci ilə qədər 20 faiz zəifləyə bilər və bu, dünya ekosisteminə genişmiqyaslı təsirlər göstərə bilər.

Axının rolu və dəyişən dinamikası

Antarktida ətrafında bir sədd rolunu oynayan bu axın isti suları uzaq tutaraq həssas buz təbəqələrini qoruyur. Bundan əlavə, cənub öküz yosunu kimi yad növlər və onlarla birlikdə sürüklənən canlılar üçün maneə yaradaraq onların qitəyə daxil olmasını çətinləşdirir. Eyni zamanda, qlobal iqlimin tənzimlənməsində də əsas rol oynayır.

Digər tanınmış okean axınları – ABŞ-ın şərq sahilləri boyunca irəliləyən Qolfstrim, Yaponiyanın yaxınlığındakı Kuroshio axını və Cənubi Afrika sahillərindəki Aqolhas axını ilə müqayisədə, Antarktik dairəci qütb cəryanı haqqında daha az məlumata sahibik. Bunun əsas səbəblərindən biri axının uzaq bir bölgədə yerləşməsi və birbaşa ölçmələrin çətinliyidir.

İqlim dəyişikliyinin təsiri

Okean axınları temperatur, duzluluq səviyyələri, külək istiqamətləri və dəniz buzunun dəyişməsinə həssasdır. Bu səbəbdən qlobal okean "nəqliyyat kəməri" iqlim dəyişikliyinin təsirlərinə qarşı zəif vəziyyətdədir.

Keçmiş araşdırmalar göstərir ki, bu sistemin həyati əhəmiyyətə malik bir hissəsi geri dönməz çökmə təhlükəsi ilə üz-üzədir. Nəzəri olaraq, Antarktika ətrafındakı suların isinməsi axını sürətləndirməlidir. Çünki axının gücünü müəyyən edən əsas amillər sıxlıq fərqləri və küləklərdir. Daha isti su daha az sıxlığa malikdir (yəni daha yüngüldür) və bu, axının güclənməsi üçün yetərli səbəb olmalıdır. Lakin müşahidələr göstərir ki, son illərdə axının gücü nisbətən sabit qalıb.

Bu stabil vəziyyət, ətraf buzlaqların əriməsinə baxmayaraq davam edir ki, bu da elm dünyasında kifayət qədər araşdırılmamış bir fenomen hesab olunur. Okean modelləşdirmə texnologiyalarındakı inkişaflar gələcək dəyişikliklərin daha ətraflı tədqiqinə imkan yaradır.

Süni intellekt və superkompüterlərin rolu

Antarktida dairəvi qütb cərəyanını daha dəqiq öyrənmək üçün Avstraliyanın Kanberra şəhərində ən sürətli superkompüter və iqlim simulyatoru istifadə edilib. Əsas model olan Access-OM2-01, Avstraliyanın Okean-Dəniz Buzu Modelləşdirmə Konsorsiumu çərçivəsində müxtəlif universitetlərdən olan alimlər tərəfindən hazırlanıb.

Bu model okean axınlarında tez-tez nəzərə alınmayan burulğan kimi xüsusiyyətləri də əhatə edir. Bu isə qlobal istiləşmə fonunda axının gücündə və davranışında baş verə biləcək dəyişiklikləri daha dəqiq qiymətləndirməyə imkan yaradır. Model buzlaqların əriməsi və okean dövranı arasındakı mürəkkəb qarşılıqlı təsiri uğurla əks etdirir.

Gələcək proqnozlar göstərir ki, Antarktidadan şimala doğru hərəkət edən soyuq və şirin ərimiş buz suları dərin okean qatlarını doldurur. Bu isə okeanın sıxlıq quruluşunu dəyişdirərək axının 2050-ci ilə qədər 20 faizə qədər zəifləməsinə səbəb ola bilər.

Genişmiqyaslı nəticələr

Antarktida dairəvi qütb cərəyanının zəifləməsi ciddi və çoxşaxəli təsirlərə malik ola bilər. Bu axın Antarktida ekosistemində həyati rol oynayaraq qida maddələri ilə zəngin suları qitə ətrafında dövr etdirir. Onun zəifləməsi bioloji müxtəlifliyi azalda bilər və bir çox sahil icmasının dolanışıq mənbəyi olan balıqçılığın məhsuldarlığını azalda bilər.

Bundan əlavə, cənub öküz yosunu kimi invaziv növlərin Antarktidaya daxil olmasını asanlaşdıraraq yerli ekosistemlərə və qida zəncirinə mənfi təsir göstərə bilər.

Daha zəif axın cənuba daha çox isti suyun daxil olmasına imkan yaradaraq Antarktida buz təbəqələrinin əriməsini sürətləndirə və qlobal dəniz səviyyəsinin qalxmasına töhfə verə bilər. Buzların sürətlə əriməsi isə axının daha da zəifləməsinə səbəb olaraq təhlükəli bir dövri prosesin başlamasına gətirib çıxara bilər.

Bu dəyişikliklər qlobal iqlim balansına təsir edərək okeanın atmosferdən artıq istiliyi və karbonu udaraq iqlim dəyişikliyini tənzimləmə qabiliyyətini azalda bilər.

Emissiyaların azaldılması zərurəti

Araşdırmalar Antarktida dairəvi qütb cərəyanını üçün narahatedici bir mənzərə yaratsa da, hələ ki, vəziyyət geri dönməz deyil. İstixana qazı emissiyalarının azaldılması ilə bağlı beynəlxalq səylər Antarktida ətrafındakı buzlaqların əriməsini məhdudlaşdıra bilər.

Cənub Okeanında uzunmüddətli elmi tədqiqatların aparılması bu dəyişikliklərin düzgün şəkildə izlənilməsi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir.

Proaktiv və koordinasiyalı beynəlxalq tədbirlər sayəsində iqlim dəyişikliyinin okean sistemlərinə təsirini azaltmaq və hətta qarşısını almaq hələ də mümkündür.

Aydın